ابتکارعمل بلندپروازانهٔ چین در تأسیسات زیربنایی نه‌فقط در وسائل و لوازم بلکه در عرصهٔ دانش‌افزایی نیز است.

طرح “کمربند و جادهٔ چین” (BRI)، ابتکارعملی عظیم به‌منظور همکاری و همسازی اقتصادی و فناورانه بین ملت‌های آسیا، که در دهه اخیر با برنامه‌ریزی مرکزی درجریان بوده، با توجه به مقیاس بزرگ آن فراتر از هرگونه طبقه‌بندی شناخته شده است. سرمایه‌گذاری این طرح بالغ بر تریلیون‌ها دلار در طول دهۀ آینده برآورد می‌شود. بخش “جادۀ” آن که به “جادۀ ابریشم دریایی” نیز معروف است، کوششی برای مدرن‌سازی بندرها و آماده‌سازی مسیرهای معین تدارکاتی از چین به آسیای جنوب‌شرقی و سپس از خاورمیانه و شمال آفریقا، و بهسازی زیرساخت‌ها و تسهیلات در بندرها است.

“جاده” برگشت به‌عقب و پیوند با زمانی است که چین از طریق دریا در دادوستد عمیق فرهنگی با بقیۀ جهان سرگرم بود. “کمربند” اما ابتکاری برای تأمین مالی، طراحی، ساختمان و به‌کارگیری دهلیز‌های ترابری و زیرساخت‌های مدرن بر سطح زمین است که چین، ملت‌های آسیای مرکزی، روسیه، خاورمیانه و اروپا را به‌هم نزدیک می‌سازد. این طرحی است برای زایش دوبارهٔ جادۀ ابریشم افسانه‌ای که در دوران حکمروایی خاندان “تانگ” در چین در رونق خود به‌سر می‌برد. طرح کمربند و جاده در زمانی که دیدگاه جغرافیایی‌سیاسی (ژئوپولیتیک) آمریکا هرچه بیشتر انزواجویانه، کژپندارانه و ستیزجویانه شده است، با جهش‌هایی پی در پی رشد و گسترش یافته است. هم‌اکنون بیست کشور آفریقایی به این طرح پیوسته‌اند و با سرمایه‌گذاری در یونان و بستن توافق‌نامه‌ای با ایتالیا این طرح حتا در اروپا سرپلی به‌دست آورده است. بر اساس یک ارزیابی، طرح کمربند و جاده از نظر راهبردی کوششی است که چین برای جلوگیری از قطع مسیرهای دریایی از سوی ایالات‌متحده و متحدان آن در آسیای شمال‌شرقی درصورت رویارویی نظامی است.

دیگران بر این گمان‌اند که این طرح دسیسه‌ای است از سوی چین که کشورهای رشد یابنده را در دام بدهکاری به‌سود خود گرفتار سازد (چنان‌که اروپایی‌ها و آمریکایی‌ها برای دهه‌ها چنین کرده‌اند). بر اساس برداشت سوم از طرح مزبور، کاهش فشار اقتصادی اضافه تولید در چین از راه گسترش تجارت و ترابری کالا به دیگر کشورها است. ارتباط بیشتر به این موضوع نگرانی‌هایی‌اند که چنین توسعه‌ای- به‌ویژه بزرگ‌راه‌ها و نیروگاه‌های سوخت فسیلی- اثری منفی بر محیط زیست و شرایط اقلیمی سیارهٔ زمین خواهد داشت.

مجلۀ نیچر (Nature – طبیعت) به‌تازگی در سلسله نوشتارهایی به بررسی تأثیر طرح‌های حمایت شده از سوی چین برای همکاری علمی بین‌المللی در قالب طرح کمربند و جاده با تمرکز بر پاکستان، سری‌لانکا، اروپا، آمریکای جنوبی، و آفریقا پرداخته است. هرچند این رویکرد تازه به همکاری علمی جهانی هنوز درحال شکل‌گیری است، اما تمرکز آن بر مؤسسه‌های پژوهشی نخبه در غرب نبوده و حتا کمتر نگران سودهایی است که سرمایه‌گذاری‌های خصوصی در این رهگذر کسب خواهند کرد. فرهنگستان علوم چین در این کوشش نقشی پیشگام دارد و به‌تازگی در همکاری با فرهنگستان علوم جهانی در شهر تریسته در ایتالیا برنامۀ پژوهشی منظمی را آغاز کرده است که از ۲۰۰ کارشناس از کشورهای درگیر در این طرح برای آموزش به چین دعوت شده است.

پژوهش‌های علمی در ارتباط با کیفیت آب، ترابری و سوخت‌رسانی برای کشورهای فقیرتر گیرایی‌های فراوانی دارد، اما قابل‌توجه آنکه بخش عمده‌ای از بودجه برای پژوهش‌هایی در خود علم هزینه خواهد شد. خبرنامۀ فرهنگستان علوم چین به خاستگاه اصلی اطلاعات در پژوهش‌های پیشرفتۀ علمی در زمینه‌هایی چون فناوری نانو (nano) شده است. انجمن زیست‌فیزیک (Biophysics) علوم چین در همراهی با پژوهش‌گران انجمن پزشکی “هوارد هیوز” به رویکردی نوین به‌منظور مشاهده و شناخت کارکرد یاخته‌ها دست یافته‌اند. فرهنگستان علوم چین مناسبات خود با مجموعهٔ ملی نگهداری شدهٔ گیاهان خشک شده (herbarium) ازبکستان را دنبال کرده، طرح‌هایی را برای شروع و تسریع فرایند بیابان‌زدایی زمین‌های کشت‌زا با مغولستان، اسرائیل و کازاخستان ‌راه‌اندازی کرده است و برنامۀ پژوهشی‌ای تازه‌ را با دانشگاه “تریبهووان” نپال به‌منظور مطالعۀ دگرگونی‌های آب‌و‌هوایی آغاز کرده است. در حقیقت، دگرگونی‌های آب‌وهوا موضوع مهمی در پژوهش‌های آموزشگاهی علوم چین به‌شمار می‌رود. برپایی آزمایشگاه چینی/برزیلی هواشناسی یکی از نمونه‌هایی است که در راستای طرح کمربند و جاده تأسیس شده است تا با رصد شرایط جوی به شناخت فراتری از تأثیر دگرگونی‌های آب‌وهوایی دست یابد.

در ۴ نوامبر ۲۰۱۸، ۴۰ مؤسسۀ پژوهشی ملی و فراملی گردهم آمدند تا اتحادیۀ سازمان‌های علوم جهانی را به‌منظور نظارت بر پژوهش‌های علمی در گسترهٔ وسیع بین‌المللی برپا سازند. هدف این اتحادیه چنین اعلام شده است: “رشد اقتصادی و اجتماعی پایدار” و “مسیر سبز و نوآورانه” برای “آیندۀ مشترک انسانیت”. بای چونلی، رئیس فرهنگستان علوم چین، در دستورکار قرار دادن مسئله‌های تغییر آب‌وهوا، گوناگونی زیستی، و بیماری‌ها را در زمرهٔ نخستین وظیفه‌های این اتحادیه دانست. هیچ اشاره‌ای به سودرسانی این اتحادیه به شرکت‌ها و یا فروش فرآورده‌هایش نشده است. افزون براین، هر چند ارتقای میزان مصرف انرژی در توسعه طرح کمربند و جاده منشأ نگرانی فراوان شده است، چین در ابتکارعمل‌های اخیر به‌صراحت به این نگرانی پرداخته است.

گردهمایی دوم طرح کمربند و جاده در ماه آوریل برای به‌راه انداختن شکل اینترنتی این طرح گام دیگری است که به‌منظور شتاباندن و بی‌دردسر ساختن مبادله اطلاعات در سراسر آسیا برداشته شد. بخشی از این طرح تکمیل “بی‌دو-۲” (BeiDou-2) یا سامانه مسیریابی جهانی چین با ۳۵ ماهواره تا سال ۲۰۲۰ است. این سامانه که رقیب سامانه مسیریابی جهانی جی‌پی‌اس ایالات‌متحده است، از هم‌اکنون از سوی پاکستان، لائوس، و تایلند پذیرفته شده است.

شگفت‌انگیزتر اینکه، چین داده‌های موجود این ماهواره‌ها را برای کشورهایی مانند قرقیزستان، تاجیکستان، ترکمنستان، و ازبکستان، همچون بخشی از یک سیستم عامل مشترک به‌منظور رصد محیط زیست، در دسترس قرار خواهد داد. هشت چالش مشخص شده برای این طرح مشارکتی عبارتند از: سازگاری با دگرگونی‌های اقلیمی، کاهش احتمال خطر فاجعه‌ها، مدیریت اندوخته‌های آب مصرف‌زا، بی‌خطر و مطمئن ساختن کشاورزی، حفاظت از میراث فرهنگی، تشویق به رشد پایدار در منطقه‌های شهری، مدیریت منطقه‌های دریایی، و شناخت دگرگونی اقلیمی در کوهستان‌ها و قطب شمال.

ایالات‌متحده و کشورهای دیگر طرح کمربند و جادۀ دیجیتال را به بستری ممکن برای نظارت و حراست به‌وسیله ابزار فناوری تشخیص چهره و دیگر ابزار گردآوری اطلاعات متهم کرده و مورد انتقاد قرار داده‌اند. درست است، احتمال چنین استفادهٔ نادرست در فناوری‌های جدید مانند شبکه ارتباطاتی “۵ جی” واقعی است. لیکن کوتاهی ایالات‌متحده از ارائۀ یک تفاهم پذیرفته شده بین‌المللی پیرامون کاربرد اطلاعات، چنین انتقادهایی را کم‌تر قانع‌کننده می‌کند. تردیدی نیست که عمده‌‌ترین قدرت چین در گسترش علوم، تمایلش به پایبندی به پیمان‌نامه‌های بین‌المللی است حتا در زمانی که ایالات‌متحده فعالانه آن‌ها را کنار می‌گذارد.

اما جابه‌جایی اساسی‌تر در موضع‌گیری‌های ایالات‌متحده در جهت خلاف علوم پایه بوده است که به سرمایه‌گذاری پیوسته از سوی دولت در مقیاسی بالا نیازمند است. دولت ترامپ از زمان رسیدن به‌قدرت با علوم در ستیز بوده است. نفی دگرگونی‌های اقلیمی یکی از نمونه‌های برجسته‌ای است که در آن بی‌بها کردن و خوار شمردن رویکرد به اسلوب علمی را می‌توان به‌روشنی دید.

به تازگی در نشریه “واشنگتن ‌پست” مقاله‌ای به‌قلم “گیل ا. بوکانان” و “کاترین ای ووتکی”- دانشمندان ارشد پیشین در وزارت کشاورزی- انتشار یافته است که در آن با افسوس از روش آزاردهنده دولت برای دوری جستن از کاربردهای علمی در این وزارت پرداخته و چنین راه‌کاری را موردانتقاد قرار داده است. افزون بر کاهش شدید بودجه، در اقدامی که از روی قصد شناخته شده است، دو انجمن اصلی وزارتخانه را از واشنگتن با اخطاری کوتاه به ناحیه‌هایی دور از این شهر جابه‌جا کرده‌اند که به استعفای بسیاری از کارشناسان آن منجر گردید.

کنگره ایالات‌متحده کار و فعالیت دانشمندان این کشور را که سرگرم همکاری با برنامه‌های بین‌المللی هستند بیش‌ازپیش دشوار می‌سازد و در همین راستا یکی از سناتورهای جمهوری‌خواه به‌نام “چاک گرسلی” از ایالت آیووا، درخواست کرده است که پژوهش دانشمندان خارجی که از انجمن ملی پزشکی کمک مالی دریافت می‌دارند، به‌شدت زیر نظر گرفته شوند. تا کنون ۵ میلیارد دلار از بودجه انجمن ملی پزشکی کاسته شده است. بودجۀ بنیاد ملی علوم با ۱۲ درصد کاهش به ۷٫۱ میلیارد دلار و آژانس حفاظت از محیط زیست با ۳۱ درصد کاهش به ۸.۸ میلیارد دلار رسیده است. “ناسا” تنها دو درصد کاهش خواهد داشت، اما ازآنجایی‌که ترامپ قصد دارد دوباره فضانورد به کرهٔ ماه رهسپار کند- طرحی که گمان می‌رود برون‌سپاری شود- درعمل کاهش از بودجه علم و دانش به‌ویژه در رشته اخترفیزیک (astrophysics) خواهد بود. درنهایت، مسئله برای ایالات‌متحده واکنش احساسی به آنچه چین می‌گوید و یا انجام می‌‌دهد نخواهد بود، بلکه بستگی به توانایی آن در حفظ پیشتازی در پهنهٔ علم و دانش، و سرچشمۀ توسعۀ فناوری در آینده دارد. دولت فدرال از رقابت در دوران تاریک ترامپ ناتوان است. اُفت اندیشه علمی، تا اینکه فناوری‌ای ویژه‌، است که سیاست‌های ترامپ را امکان‌پذیر می‌سازد. شهروندان ایالات‌متحده باید به اهمیت کلان علم و دانش برای آیندۀ بشر پی ببرند و از غرور بیش ‌از اندازه خود برای آموختن چیزی از چین بکاهند.

نوشتۀ امانوئل پاستریخ، ۲۴ ژوئن ۲۰۱۹

نشریۀ ”سیاست خارجی زیر ذربین“

نامۀ مردم