سازمان پیمان آتلانتیک شمالی “ناتو” در مسافتی بسیار دور از اقیانوس اطلس (آتلانتیک) در نشست سالانه‌اش دست به جابه‌جایی و تغییر سازوکار حمایتش از جنگ اوکراین زد. اردوغان، رهبر تازه‌منتخب ترکیه که با بحران مالی عظیمی روبه‌روست و به‌دلیل کوتاهی دولتش در آمادگی در برابر زلزله سال گذشته مورد انتقاد قرار گرفته است، در آن نشست از پیشنهادی که به او داده شد استقبال کرد و از مخالفتش با پیوستن سوئد به ناتو دست برداشت.

اما در بیانیهٔ پایانی این نشست روشن شد که اوکراین، که در فاصله‌ای بیش از ۳ هزار کیلومتر از اقیانوس اطلس قرار دارد، به این زودی‌ها به عضویت این سازمان در نخواهد آمد و به‌طور قطع، تا زمانی که جنگ با روسیه ادامه داشته باشد، چنین نخواهد شد.

فرمول پذیرفته‌شده در بیانیهٔ پایانی به اندازهٔ کافی روشن می‌کند که در جنگ قدرت بین روسیه و آمریکا، اوکراین بدون چشمداشت به برخورداری از حمایت‌های دستگاه آتش‌افروز جنگ، یا همان ناتو- که اکنون جهان‌شمول شده است- باید گوش به زنگ و ناظری تیزبین باقی بماند.

باز هم به اوکراین وعده داده شد که “پس از توافق متحدان و ایجاد شرایط مناسب”، از آن کشور برای عضویت در ناتو دعوت خواهد شد. به زمان و چگونگی شرایط این دعوت نیز اشاره‌ای نشده است.

همان‌طور که پیش‌بینی می‌شد، زلنسکی، رئیس‌جمهور اوکراین، با کج‌خلقی و کلافگی به این تصمیم واکنش نشان داد. عضو شدن موقت اوکراین در ناتو نخستین بار در سال ۲۰۰۸ پیشنهاد شد. این موضوع به نزاع لفظی بین کشورهای عضو ناتو و موضع‌گیری فرانسه و آلمان در مخالفت با آن، و موافقت دست‌کم ضمنی آمریکا با آن، منجر شد.

اکنون، پس از پانزده سال، خطوط واقعی سیاست خارجی آمریکا بیشتر نمایان شده است. آمریکا آشکارا مایل است که تا زمانی که اوکراین توانایی‌اش را دارد، این جنگ ادامه یابد. به همان اندازه، آمریکا مایل نیست که این امر موجب گسیل سربازانش به اوکراین شود، مگر به‌صورت حضور “مشاوران” نظامی و اطلاعاتی در هر جای این یا آن کشور، که همواره بخشی از سیاست خارجی ناگزیر آمریکا بوده است.

عنصر تعیین‌کننده‌ای که در راهبرد سیاست‌پردازان آمریکایی باید در نظر گرفت، اهمیت موضوع جنگ در انتخابات ریاست‌جمهوری آیندهٔ آمریکا است که انتخاب شدن دوبارهٔ جو بایدن و اطرافیانش را تهدید می‌کند. حزب جمهوری‌خواهِ همیشه فرصت‌طلبِ آمریکا از احساس منفی فزایندهٔ مردم به این جنگ آگاه است و قصد دارد از آن برای تصویب لایحهٔ دفاعی پیشنهادی‌اش برای کاهش بودجهٔ نظامی آمریکا در اوکراین بهره‌برداری کند.

تردیدی نیست که زلنسکی در اولین فرصت دربارهٔ وضع بغرنجی که با آن روبه‌روست بیشتر فکر خواهد کرد! او در انتخابات اوکراین با شمایل رئیس‌جمهور صلح و با مأموریتِ یافتن راهی برای خروج از بحران سیاسی از طریق گفت‌وگو انتخاب شد. در آن انتخابات، زلنسکی نقش یهودی روسی‌زبان را در کشوری ایفا می‌کرد که بسیاری از شهروندان یهودی‌اش (و لهستانی و دیگران) به دست هم‌وطنانشان که با مهاجمان نازی همکاری می‌کردند کشته شدند. او همچنین در نقش کمدین و با نگاهی طنزآمیز به اوضاع بغرنج اوکراین در آن انتخابات شرکت کرد. به‌رغم حمایت اندک الیگارشی اوکراین از او، باز هم پیروزی زلنسکی غافلگیرکننده بود.

او با نشان دادن رفتارهای شجاعت‌آمیز و بالیدن به آن وانمود می‌کرد که امیدهای هم‌میهنانش را برآورده خواهد کرد. بیشتر مردم نیز، به امید تحقق خواست‌های متنوع و گاه متناقضشان، از نامزدی او برای ریاست‌جمهوری حمایت کردند.

در میانهٔ راه، پس از کودتای دولتی “میدان”، او خود را در میان کشمکش‌های داخلی خطرناکی یافت که موجب موضع‌گیری خصمانهٔ دولت در برابر اهالی منطقه دونباس بزرگ و بیشتر روسی‌زبان آنجا شد. در یک کلیپ ویدیویی از آن روزها به‌روشنی دیده می‌شود که او نتوانست شبه‌نظامیان خط مقدم جبهه‌ها در استان‌های مورد منازعه دونتسک، خرسون، لوگانسک، و زاپوریژژیا را- که مدتی پیش به خاک روسیه افزوده شده بودند، اما درگیری در آنها همچنان ادامه داشت- متقاعد کند که آتش‌بس اعلام کنند و به گفت‌وگو و مذاکره بنشینند.

سرویس مخفی او با اتهام خیانت روبه‌رو شد و اعضای یکی از نخستین “تیم‌های مذاکره‌کننده” آن به‌دلیل مشکوک بودن به طرفداری از گفت‌وگو به‌جای جنگ، خودسرانه و بدون محاکمه به دست پلیس مخفی اعدام شدند. زلنسکی فلک‌زده هیچ آزادی ‌عمل و اختیاری از خود نداشت و ندارد.

ناکامی آشکار رهبران اروپایی در نشست اخیر ناتو در شهر ویلنیوس، پایتخت لیتوانی، در پیش‌قدم شدن برای پایان دادن به جنگ جاری بیشتر نشان‌دهندهٔ انفعال آنها در برابر استراتژی آمریکا برای گسترش قدرتش در قارهٔ اروپا از راه تقویت ناتو بود، به‌جای اینکه منافع مشخص کشورهای اروپایی یا قاره اروپا را در نظر داشته باشند.

مجموعهٔ مشکلات در نشست سران ناتو در ویلنیوس

واقعیت آشکاری که رهبران بیست و هفت کشور عضو ناتو ناگزیر از تصدیق آن شدند این بود که پذیرش عضویت اوکراین در این پیمان نظامی، که لهستانی‌ها و کشورهای بالتیک خواستار آن بودند، در این مقطع به‌معنای وارد شدن مستقیم ناتو به جنگ با روسیه خواهد بود.

نشست ناتو در ویلنیوس با مشکلات متعددی روبه‌رو بود. یکی از این مشکلات درخواست آمریکا برای ارسال “بمب‌های خوشه‌یی” به اوکراین بود که با مخالفت مهم‌ترین اعضای اتحادیه اروپا، از جمله ایتالیا، و صد کشور دیگر امضاکننده پیمان‌نامه نروژ برای منع این‌گونه سلاح‌های نظامی روبه‌رو شد. نخستین موضوع مورد بحث در نشست مسیر اوکراین برای عضویت در ناتو بود، که جو بایدن، رئیس‌جمهور آمریکا، به‌صراحت با آن مخالفت کرد و آن را به بعد از پایان جنگ موکول کرد. البته این احتمال وجود دارد که از لزوم گذراندن مرحلهٔ مقدماتی عضویت چشم‌پوشی شود، که امتیاز تسلی‌بخش اندکی برای اوکراین خواهد بود. اما واداشتن ترکیه به لغو وتوی نامزدی سوئد موضوعی بزرگ‌تر بود. اردوغان فرصت را هدر نداد و ورود سوئد به ناتو را به هموار کردن مسیر عضویت ترکیه در اتحادیهٔ اروپا گره زد. این روند از سال ۲۰۰۵ در اثر نقض حقوق بشر و همچنین اشغال نیمهٔ شمالی قبرس [از ۴۹ سال پیش] از سوی ارتش ترکیه متوقف شده بود. اردوغان گفت: «ترکیه بیش از ۵۰ سال است که دم دروازهٔ اتحادیه اروپا به انتظار مانده است و کشورهای عضو ناتو کمابیش همگی از کشورهای اروپایی‌اند.»

او همچنین خواستار کمک مالی بیشتر از اتحادیهٔ اروپا به‌دلیل منع کردن پناهندگان سوری از ترک سرزمینشان و نیز خواهان حق رفت‌وآمد آزاد بیشتر برای شهروندان ترکیه در سراسر اتحادیهٔ اروپا شد. اردوغان در نشستی با بایدن در ویلنیوس درخواست کرد که فروش جنگنده‌های اف۱۶ به ترکیه، و در واقع کشتارِ به‌اختیار کردها، از سر گرفته شود.

در مقابل، او پیشنهاد کرد که برای تمدید توافق روسیه و اوکراین بر سر ارسال صادرات کود شیمیایی و نیز غلات از طریق دریای سیاه، که در تاریخ ۲۷ تیر اعتبار آن به پایان رسید، پادرمیانی کند. او به‌دلیل گفت‌وگوهایش با زلنسکی و «دیپلماسی تلفنی» مستمرش با پوتین، که ماه دیگر برای دیدار با «میچل ریس»، نمایندهٔ نظامی در جناح جنوب شرقی ناتو به ترکیه می‌آید، تضمین داد که می‌تواند از عهدهٔ این کار برآید.

ناتو طبق اساسنامه‌اش ائتلافی نظامی و تدافعی است، اگرچه در واقعیت چنین نبوده است. این سازمان در گسترش حیطهٔ عملش به‌تدریج با سیاست‌های اتحادیهٔ اروپا تداخل و هم‌پوشانی داشته است. ناتو نه‌فقط نتوانست سیاست خارجی و دفاعی مشترکی را که در مانیفست ونتوتن در سال ۱۹۴۴ پیش‌بینی شده بود پیش ببرد، بلکه به‌علت گسترش به سمت شرق، باعث شده است که هدف‌های اقتصادی و مرتبط با جریان نقدینگی (به‌ویژه در آلمان) بر هدف‌های سیاسی و اخلاقی ارجحیت یابد.

افزون بر این، این امکان را به وجود آورد که گسترش ناتو به سمت شرق با سیاست‌های اتحادیهٔ اروپا هم‌راستا شود و در نهایت از آن پیشی بگیرد.

و اکنون، ناتو با انبوهی از مشکلات روبه‌روست: از ترکیه تا اوکراین، از افزایش بودجهٔ نظامی مطابق با هدف ۲درصدی تولید ناخالص داخلی هر کشور (که بیش از پیش از سرمایه‌گذاری‌های اجتماعی کشورها می‌کاهد) تا موضوع رهبری در ناتو، که در آن مأموریت استولتنبرگ، دبیرکل کنونی ناتو از کشور نروژ، برای جلوگیری از تنش‌ها یک سال دیگر تمدید شده است. این در حالی است که شایعاتی در مورد نامزدی آیندهٔ اورسولا فون‌ در لاین، رئیس کمیسیون اتحادیهٔ اروپا از آلمان، شنیده شده است. بریتانیا این احتمال را “توهین” به دوستی خدشه‌ناپذیر بریتانیا و آمریکا می‌داند که با وجود دیدار بایدن و چارلز، پادشاه بریتانیا، در کاخ ویندزور و با استقبال رسمی نظامی، دیگر مانند گذشته به نظر نمی‌رسد. همچنین، به نظر می‌رسد که نشست ویلنیوس زمینه‌ساز گسترش ناتو به سوی آسیا نیز باشد، چیزی که چین (کشوری که ژانت یلن، وزیر خزانه‌داری آمریکا، به‌تازگی سفر رسمی‌اش به آنجا را به پایان رساند) از آن نگران است. ناتو، که پیش از این به مدت ۲۰ سال در افغانستان مستقر شده بود و پس از خروج فاجعه‌بار آمریکا در مرداد ۱۴۰۰ از آن کشور باعث بدنام شدن این ائتلاف نظامی شد (به گفتهٔ ژنرال جورجیو باتیستی در کتاب “فرار از کابل”)، اکنون گویا نگاه به شرق آسیا دارد. در نشست ویلنیوس، سران کشورهای استرالیا، نیوزیلند، کره جنوبی، و ژاپن نیز حضور داشتند.

اکنون بسیاری بر این نظرند که ناتو خواهان گسترش در منطقه هند و اقیانوس آرام است، همان منطقه‌ای که تنش بر سر تایوان در آن رو به فزونی دارد. دعوت به حضور این کشورها در ویلنیوس را نباید رفتاری از روی حسن‌نیّت تلقی کرد. همان‌طور که لورنس لامپرتی در نشریهٔ آنلاین مانیفست ۱۹ خرداد می‌نویسد، این دعوت تلاشی است برای تقویت همکاری بیشتر که با جنگ در اوکراین شتاب گرفته است.

چین نگران این روند ایجاد “ناتوی آسیایی” است و بارها از آن انتقاد کرده است. پیش از آغاز جنگ اوکراین، چین به‌ویژه از پیمان‌های “کواد”، ساختار امنیتی شامل آمریکا، استرالیا، ژاپن، و هند، “آکوس”، پیمان امنیتی آمریکا و بریتانیا و استرالیا، و توافق برای استقرار زیردریایی‌های هسته‌یی در اقیانوس آرام ناخشنود و برآشفته است. گسترش ناتو در آسیا نیز با مجموعه‌ای از مشکلات همراه است. همه با گسترش ناتو به سوی هند و اقیانوس آرام (پاسیفیک) هم‌رأی نیستند. نه‌تنها چین، بلکه برخی از کشورهای عضو ناتو مانند فرانسه نیز با این گسترش مخالف‌اند. فرانسه از قبل، از زمانی که از پیمان آکوس کنار ماند- که به قیمت فسخ قرارداد فروش شمار زیادی زیردریایی فرانسوی به استرالیا تمام شود- دلگیر است. اکنون، در صورت گشایش احتمالی دفتر ناتو در ژاپن، که باید به اتفاق آرا در شورای ناتو تصویب شد، فرانسه با این کار مخالف است و آن را “اشتباهی بزرگ” می‌داند.

سرانجام، موضوع مهم دیگری که در نشست لیتوانی دربارهٔ آن بحث شد همان است که در عنوان روزنامهٔ نیویورک تایمز در پایان نشست سران ناتو منعکس شد: “حفظ وحدت متحدان دشوارتر شده است”. اصل موضوع چیست؟ این واقعیت ساده و هراسناک که پذیرش اوکراین در ناتو در این مرحله، که لهستانی‌ها و کشورهای بالتیک طرفدار آن‌اند، به معنای “جنگ با روسیه” است.

شاید لازم بود در مورد طرح گسترش ناتو تا مرزهای روسیه دوراندیشی می‌شد: جورج کِنان، دیپلمات آمریکایی، در سال ۱۳۷۶ این طرح را “بزرگ‌ترین اشتباه سیاست آمریکا در سراسر دوران پس از جنگ سرد” خواند.

به نقل از «نامۀ مردم»، شمارۀ ۱۱۸۷، ۹ مرداد ۱۴۰۲