عدم لایروبی کرخه مهم‌ترین دلیل طغیان آب بود. رودخانه کرخه به تالاب هورالعظیم می‌ریزد. چند عدد بیل مکانیکی کافی بود تا در طول دو تا سه هفته کرخه و رودهایی که به این رودخانه می‌پیوندد، لایروبی شود.

این میزان از رها شدن آب را فقط دهه ۶۰ دیده بودیم؛ زمانی که «جنگ‌زده» بودیم! این جمله را یکی از کشاورزان رُفَیِّع می‌گوید؛ یکی از شهرهای مرزی خوزستان با عراق که حالا حدود یک ماهی است در هول و هراس سرازیر شدن سیلاب‌های متناوب و خسارات پی در پی سیل به سر می‌برند. «سه تا سیل‌بند از سوسنگرد تا رفیع باز شده بود. آب، محصولات زمین و زندگی‌مان را با خود می‌برد؛ از ابتدای بهمن تا الان استرس داریم. روز اول واقعه از صبح تا عصر به صورت ممتد این مردم توی آب سرد رودخانه بودند تا جلوی طغیان آب را بگیرند؛ صحنه حیرت‌آوری بود، چوب و گونی می‌آوردند، دست به دست از رودخانه می‌گذراندیم. ۸ شبانه روز پشت هم کار کردیم تا جلوی سیل را بگیریم. گونی به صورت سه پله‌ای در سیل‌بند ‌گذاشتیم؛ خیلی سخت بود؛ بیل مکانیکی‌ها و امکانات دولتی هم دیر رسیدند و هم طول می‌کشید تا جاده درست کنند و راه آب را ببندند؛ در جاهای صعب‌العبور برخی امکانات به کار نمی‌آمد. ساعت‌ها در آب می‌ماندیم؛ بارندگی هم بود؛ نیمه‌های شب به آب زدیم که زندگی‌مان را آب نبرد!»

رُفیِع در شهرستان هویزه حدود ۳ کیلومتر از تالاب هور العظیم فاصله دارد. یکی از بزرگترین حوزه‌های نفتی خاورمیانه در این منطقه واقع شده است. یک کشاورز دیگر که اهل روستای حاجیه از توابع دشت آزادگان بود می‌گوید؛ در سراسر دشت آزادگان خسارات بیشتر بود؛ در شهر رفیع مردم زودتر دست به کار شدند و خودشان جلوی آب را گرفتند. دشت آزادگان بیشترین میزان خسارت را از این سیل برد.

«دشت آزادگان» بیشترین خسارت را در حوادث اخیر سیل در خوزستان دیده است. طبق اعلام رسمی مدیریت جهاد کشاورزی شهرستان دشت آزادگان، ۲۱ هزار هکتار از اراضی کشاورزی این منطقه به زیر آب رفته است. فاجعه اینجاست که کشاورزان این منطقه هنوز جبران خسارات سیل ۹۵ را دریافت نکرده‌اند. آن زمان خسارات حدود چهار هزار و ۸۱۰ میلیارد ریال برآورد شده بود که شامل ۲۰ هزار هکتار زمین کشاورزی می‌شد. داغ اما دوباره تازه شد. اکنون نه فقط مزارع بلکه دامداری‌ها نیز آسیب دیده‌اند. به خصوص که علوفه دامی زیر آب رفته است؛ بخشی از این خسارات هم در آینده خود را نشان خواهد داد.

فاجعه‌ای که با ۵۰۰ میلیون تومان می‌شد از آن جلوگیری کرد

حسین مرمضی (رئیس انجمن صنفی کشاورزی و منابع طبیعی دشت آزادگان) معتقد است با حداکثر ۵۰۰ میلیون تومان هزینه می‌شد از وقوع این سیل جلوگیری کرد. او سازمان آب و برق خوزستان را مقصر دانسته و می‌گوید این ارگان حتی وقتی آزیر خطر به صدا درآمد نیز اقدامات لازم را انجام نداد.

این فعال صنفی کشاورزان بیان می‌کند؛ مسئولان سد کرخه اعلام کردند که ظرفیت سد کرخه حدود ۵ میلیارد مترمکعب است درحالیکه ورودی سد کرخه حدود ۴ میلیارد مترمکعب است؛ یعنی حدود ۱ میلیارد متر مکعب هنوز می‌توانستیم پشت سد قرار دهیم و فضا بود. در این صورت چرا آب با این حجم زیاد یکباره رها شد؟

او ادامه داد: عدم لایروبی رودخانه‌ها و عدم بستن زهکش‌های سازمان آب و برق مهم‌ترین دلیل طغیان کرخه و دز بود. رودخانه کرخه به تالاب هورالعظیم می‌ریزد. چند عدد بیل مکانیکی کافی بود تا در طول دو تا سه هفته کرخه و رودهایی که به این رودخانه می‌پیوندد را لایروبی کند. در این صورت دیگر حادثه‌ای که در دشت آزادگان و دیگر شهرهای خوزستان رخ داد، پیش نمی‌آمد. هزینه لازم برای چنین اقدامی حداکثر ۵۰۰ میلیون تومان بود.

مرمضی می‌گوید؛ سهل‌انگاری سازمان آب و برق کاملاً مشهود است. من به نمایندگی از جامعه کشاورزان سازمان آب و برق را متهم به اهمال و سهل‌انگاری می‌کنم؛ حالا می‌خواهد عمدی باشد یا نباشد؛ دادستان باید این موضوع را بررسی کند. از دادستان خوزستان می‌خواهم تیم ویژه‌ای برای بررسی موضوع بفرستد. نه لایروبی هزینه زیادی می‌برد. نهایتاً هزینه کردن ۴۰۰ تا ۵۰۰ میلیون تومان می‌توانست باعث شود که این حادثه اتفاق نیفتد.

یکی از کشاورزان اهل حاجیه می‌گوید؛ مدت‌ها است که حقابه پرداخت می‌کنیم. انتظار داریم در چنین شرایطی سازمان آب و برق به وظیفه‌اش عمل کند. امسال بابت هر هکتار آبدهی حدود ۷۰۰ هزار تومان حقابه از سوی کشاورزان پرداخت ‌شد. اما سازمان آب و برق حتی به وظیفه خود یعنی لایروبی رودخانه‌هاعمل نکرد.

مزارع کشاورزان زیر آب رفت

عدم لایروبی کرخه و رودهای فرعی منشعب آن تنها دلیل وقوع سیل نبود. دور تا دور منطقه پر از شرکت‌های نفتی است و منافع شرکت نفت باعث شد تا این فاجعه تسهیل شود. شرکت نفت سال‌ها است زمین‌های نفت‌خیز را از مردم خوزستان خریداری می‌کند؛ در عین حال جلوی عبور آب از هویزه را هم گرفته و همین مساله باعث شده تا کرخه میزان آب بیشتری متحمل شود.

حسین مرمضی در تشریح این موضوع می‌گوید؛ به خاطر منافع شرکت نفت یک قطره آب در رودخانه هویزه نیست. ظرفیت این رودخانه به گونه‌ای است که به اندازه کرخه می‌توانست حجم آب تحمل کند و می‌توانست سهمی از تالاب هورالعظیم را به خود اختصاص دهد اما متاسفانه در اثر عدم لایروبی و سهل‌انگاری سازمان آب و برق این حادثه پیش آمد.

رئیس انجمن صنفی کشاورزی و منابع طبیعی دشت آزادگان تصریح می‌کند: حدود چندین هزار هکتار مزارع کشاورزی نابود شد که کشاورزی و دامداری از مهم‌ترین مشاغل منطقه است. چند شب قبل از چند نقطه دیگر آب بیرون زد و مقدار دیگری آب به رودخانه کرخه اضافه شد که هنوز قابل احصا نیست.

وی خاطرنشان می‌کند: در سال‌های ۷۴-۷۵ ده برابر این مقدار آب در کرخه می‌آمد اما سیلی به وقوع نمی‌پیوست. این سیل در جاهای حساس اتفاق می‌افتد. مثلا ًدر سال ۷۵ در خود دشت آزادگان سیل نیامد. در جاهای دیگر سیل آمد و به دشت آزادگان منتقل شد. به این خاطر که این منطقه حاشیه امنیتی‌اش از لحاظ سیل خیلی بالا است. به این خاطر که نزدیک به تالاب هورالعظیم است آبی به این منطقه نمی‌آمد.

حسین مرمضی تاکید دارد که در اثر سهل‌انگاری این اتفاق افتاد. من تاکید می‌کنم اتفاقی که افتاد «سیل» نبود؛ عنوان سیل را از حادثه کرخه باید حذف کرد. این اتفاق به وضوح یک سهل‌‌انگاری به اضافه عدم مدیریت منابع آبی است.

مسئولان عکس و فیلم می‌گرفتند و می‌رفتند

به گفته مرمضی حادثه رهاسازی آب کرخه از یک ماه و نیم قبل پیش‌بینی شده بود. او می‌گوید: مستندات آن موجود است و سازمان آب و برق، هواشناسی، استانداری در جلسات شورای کشاورزی و غیره اعلام کردند که ممکن است سیل بیاید. متولی اصلی که سازمان آب و برق بود، هیچ کاری نکرد. این حادثه طبیعی و اتفاقی نبوده است.

رئیس انجمن صنفی کشاورزی و منابع طبیعی دشت آزادگان بیان می‌کند: در آلبوعفری عرض رودخانه ۶ متر بود. سازمان آب و برق، خیلی از مسئولان در این منطقه حضور پیدا کردند. البته نهادهای مسئول قبل از حادثه نیز هشدار دریافت کرده بودند اما به هیچ وجه برای پیگیری وضعیت سیل‌بند و لایروبی خروجی‌های کرخه به منطقه نیامدند. بعد از حادثه نیز هنوز عرض رودخانه خیلی زیاد نبود.

او ادامه می‌دهد: مسئولان می‌آمدند و عکس و فیلم می‌گرفتند و می‌رفتند. چهار پنج ساعت به همین منوال گذشت و عرض رودخانه مدام بیشتر می‌شد. خیلی بعدتر البته چند بیل مکانیکی فرستادند که عرض رودخانه هر ساعت بیشتر می‌شد و این بیل مکانیکی‌ها هم جوابگو نبود. نهایتاً عرض رودخانه به ۲۰ الی ۳۰ متر رسید و کسی نتوانست کاری کند. این است که می‌‌گوییم بعد از ۱۲ تا ۱۳ ساعت بیل مکانیکی و برخی امکانات در محل حادثه حضور پیدا کرد.

گره کار به دست مردم باز شد؛ مسئولان تماشاچی بودند

کشاورز اهل رفیع از اقدامات شبانه‌روزی اهالی شهر و کشاورزان برای بستن راه آب و اقدامات پیشگیرانه می‌گوید: همین حالا که حرف می‌زنیم تعدادی از اهالی کشیک می‌دهند چون خطر جاری شدن دوباره سیل وجود دارد. بحران در خوزستان هنو تمام نشده است. تا همینجای کار اگرچه کمک‌های ارتش و سپاه و هلال احمر برای کاهش بحران بوده اما عملاً این خود کشاورزان بودند که از خسارت‌ها کاسته‌اند.

طبق اظهارات این کشاورز؛ تاکنون هم قول‌هایی به مردم داده شده اما هنوز وعده‌های مسئولان از سیل قبلی نیز اجرایی نشده است. امیدی به پرداخت خسارت‌ها نیست. می‌گویند مردم شهرهای مرزی در تامین امنیت کشور نقش اساسی بازی می‌کنند؛ از آسیب‌های زیست محیطی شرکت‌های نفتی گرفته تا جنگ و بحران سیل جزئی از زندگی ما است؛ آیا نباید انتظار داشته باشیم که در این دوران مسئولان توجه بیشتری برای حل مشکلاتمان داشته باشند؟ در عین حال این فاجعه تصویرگر یک زیست و اقدام اجتماعی بود. بی‌شک بدون فعالیت مستقیم و دوشادوش کشاورزان و مردم منطقه به ویژه در رفیع خسارات بیشتری گریبانگیر کشاورزان می‌شد.

حسین مرمضی ضمن تایید این مطلب تشریح می‌کند: ۹۰ درصد اقدامات برای بستن راه طغیان رودخانه توسط مردم صورت گرفت. من از شب پیش از حادثه حضور داشتم و به چشم دیدم که دولت خیلی با تأخیر حضور پیدا کرد. مردم حتی آب خوردن نداشتند.

وی می‌افزاید: ما در خوزستان آب شبکه‌ای خریداری می‌کنیم و چیزی به نام آب آشامیدنی نداریم. آب لوله‌ها برای مصارف حمام و کارهای روزمره دیگر است. کل خوزستان به این شکل است. مردم و کشاورزان سیل زده حتی آب شرب نداشتند. روز دوم و سوم کمک آمد اما آنهم تاکید می‌کنم ۹۰ درصد کمک‌های مردمی بود. غذا توسط نیروهای مردمی تهیه می‌شد. زنان و مردان خوزستان به یکدیگر کمک می‌کردند. از روستاهای مجاور و حتی خرمشهر به مردم منطقه کمک می‌رسید.

وی با اشاره به این موضوع که بعد از مهار سیل تصاویر رقص و شادی خوزستانی‌ها به سرعت در فضای مجازی منتشر شد، می‌گوید: حضور مردم بسیار اهمیت داشت. اما متاسفانه مسئولان اقدام موثری انجام ندادند.آقای واعظی هم که به منطقه آمد، می‌گفت، دولت نمی‌تواند خسارت کشاورزان را پرداخت کند. البته این مساله برای ما هم روشن بود؛ چون در سال ۹۵ هم که کشاورزان با سیل مواجه شدند، تاکنون دولت خسارتی پرداخت نکرده است. مسئولان فقط می‌آیند چند عکس تبلیغی و سلفی می‌گیرند و می‌روند.

آمار ضد و نقیض از خسارات مزارع کشاورزی

رئیس انجمن صنفی کشاورزی و منابع طبیعی دشت آزادگان در عین حال می‌گوید: خسارات وارده به به زمین‌های کشاورزی دشت آزادگان طبق اعلام رسمی مدیریت جهاد کشاورزی شهرستان دشت آزادگان ۲۱ هزار هکتار بوده است. درحالیکه غلامرضا شریعتی (استاندار خوزستان) در رسانه ملی خسارات وارده به مزارع کشاورزی را ۶۰ هکتار اعلام کرده بود. در منطقه روستاهای حاجیه، آلبوعفری و سویدانی و مناطق حاشیه حدود ۴ تا ۵ هزار هکتار را سیل نابود کرد. این تازه یک مسیر از سیل بود. متأسفانه دامداری‌های زیادی به زیر آب رفتند. علوفه دامی کاملاً قطع شده و دامداران علوفه دامی ندارند. باغات خیار و گوجه و دانه و لوبیا در این منطقه نابود شدند.

شرکت نفت، سیاست‌های غلط انتقال آب، تقسیم‌بندی‌های هورالعظیم فاجعه آفریدند

علی ساری (نماینده مردم اهواز در مجلس شورای اسلامی) دلایل وقوع سیل را به چهار بخش تقسیم می‌کند. او می‌گوید: عدم لایروبی رودخانه کرخه یکی از فاکتورهای خیلی مهم در وقوع سیل اخیر خوزستان بود که متاسفانه علیرغم تذکرات زیادی که به وزارت نیرو داده شده بود، در این خصوص اهمال شد.

در عین حال به اعتقاد این نماینده مجلس شورای اسلامی؛ یکی دیگر از عوامل موثر در بالا آمدن آب رودخانه کرخه سیاست‌های غلط انتقال آب بود. او در تشریح این عامل بیان می‌کند: به دلیل کم آبی کشور این سیاست کلان اتخاذ شد که راه ورود آب به کشور عراق بسته شود، همچنین یک سوم هورالعظیم در ایران و دو سوم آن در کشور عراق واقع شده است؛ با این حال جلوی انتقال آب به عراق گرفته شده و دایک مرزی در هورالعظیم ساخته شد. همین مساله در بالا رفتن آب کرخه اثرگذار بود. البته در بحبوحه سیل نقاطی از دایک مرزی باز شد.

عامل موثر دیگر در وقوع سیل به گفته ساری؛ تقسیم بندی هورالعظیم به چهار بخش بود که سبب شد تا بخش‌های عمیق و غیرعمیق رودخانه از هم جدا شود، همچنین فاکتور چهارم بی‌آبی بیش از ۱۰ ساله بود که باعث شد تا سیل‌بند مدت‌ها مرطوب نشود و چسبندگی آن کاهش و شکنندگی آن بالاتر برود.

ساری در ادامه با اشاره به اینکه شیوه رسیدگی به امورات سیل در وقوع این حادثه موثر بود، بیان می‌کند: برخی انتقادات مطرح شده که می‌گویند چرا بعد از حادثه ماشین آلات برای بستن راه آب به محل حادثه ارسال نشده است، همچنین جاده سیل‌بند قدرت تردد بیش از یک ماشین را ندارد و بنابراین هر تعداد ماشین فرستاده می‌شد، خیلی فرقی در نتیجه نداشت.

وی می‌افزاید: در عین حال از تعلل در اقدامات پیشگیرانه از سوی سازمان آب و برق نیز انتقاد شده است که لازم به یادآوری است کل سیل‌بند حوزه کرخه بسیار گسترده است و لازمه این اقدام این است که تمامی امکانات به خط شود که نیازمند هماهنگی‌های گسترده است.

اما مساله دیگری که دلایل تاکنون پرداخته شده در وقوع سیل عنوان نشده، تاثیر فعالیت‌های شرکت نفت در وقوع سیل بوده است. همانطور که کشاورزان نیز تاکید داشتند که خشکی بخش‌هایی از هورالعظیم آنهم به صورت عامدانه یکی از دلایل بالا آمدن آب کرخه بوده است. علی ساری؛ منشا اصلی مشکل را در قراردادهای تاسیسات شرکت نفت دانسته و می‌گوید: قراردادهایی که برای تاسیسات شرکت نفت بسته شده، طوری است که خشکی منطقه را فرض گرفته است و تا زمانی که ایام خشکسالی تمام شده، آب به سمت تاسیسات سرازیر می‌شود که این روال طبیعی آن است که راه آب را ببندند. این مساله نیز در افزایش آب رودخانه کرخه موثر بوده است اما اقدام غیرکارشناسی در بستن قراردادها اصلی‌ترین مشکل در آن رابطه بوده است. با تلاش دولت در برخی نقاط رهاسازی آب انجام شده بود.

نماینده مردم اهواز در مجلس شورای اسلامی می‌گوید: در حال حاضر دو نگرانی عمده وجود دارد؛ یکی اینکه به علت بارش‌های پی در پی مساله رها نشود. و بعد خسارات کشاورزان هرچه سریع تر پرداخت شود. البته نگرانی ما این است که خسارات کشاورزان در سال ۹۵ نیز پرداخت نشده است.

اکنون که ۲۱ هزار هکتار مزارع کشاورزی زیر آب رفته است، پرداخت خسارت کشاورزان خواست مهم آنان است. مسئولان هنوز وعده قابل اتکایی به کشاورزان نداده‌اند و پیشینه دولت در عدم پرداخت خسارات در سال ۹۵ نیز مزید بر علت شده است. از بد ماجرا برای کشاورزان خوزستان هول و هراس سیل دوباره و نگرانی بابت خسارات زمین‌های کشاورزی مکرر است. مردمی که طلای سیاه به زیر پا دارند، گرفتاری‌های دیگری دارند اما آنان قدرت اقدامات جمعی را دریافته‌اند و روی پای خودشان ایستاده‌اند و هنوز می‌کوشند.

گزارش: مریم وحیدیان
ایلنا