به ابتکار و سازمان‌دهی حزب تودهٔ ایران، به مناسبت هشتادمین سالگرد بنیان‌گذاری حزب، سمینار بین‌المللی ارزنده‌ای در روز شنبه اول آبان با مضمون اصلی “کمونیست‌ها و جنبش‌های اجتماعی” به صورت آنلاین برگزار شد.

در این سمینار نمایندگان رهبری هشت حزب برادر از چهار قارهٔ جهان و نیز پروفسور یرواند آبراهامیان، پژوهشگر و استاد تاریخ بنام و برجسته که آثار پژوهشی متعددی در مورد تاریخ معاصر ایران نوشته و منتشر کرده است، سخن گفتند. موضوع‌هایی که در زیر عنوان اصلی این کنفرانس علمی به آنها پرداخته شد عبارت بودند از

۱. کمونیست‌ها و انقلاب‌های ملی- دمکراتیک،

۲. کمونیست‌ها و موضوع جبههٔ متحد با نیروهای دیگر، و

۳. کمونیست‌ها و “اسلام سیاسی”.

در این سمینار ۴ ساعته، دبیرکل حزب کمونیست هند (مارکسیست)، معاون دبیرکل حزب کمونیست آفریقای جنوبی، دو عضو کمیتهٔ مرکزی و هیئت سیاسی حزب زحمتکشان مترقی قبرس (آکل)، دو عضو هیئت سیاسی حزب کمونیست سودان، یک عضو رهبری حزب کمونیست لبنان، و یک عضو کمیته مرکزی و مسئول روابط بین‌المللی حزب کمونیست عراق، و دو تن از اعضای کمیتهٔ مرکزی و هیئت سیاسی حزب تودهٔ ایران شرکت داشتند. به دعوت حزب تودهٔ ایران، رفیق لیز پین، عضو هیئت سیاسی و صدر حزب کمونیست بریتانیا، گردانندهٔ این سمینار موفق بین‌المللی بود. اعضا و برخی از رهبران دیگر حزب‌های کمونیست و کارگری جهان نیز در میان حاضران در این سمینار آنلاین بودند که با پیام همبستگی خود، از برگزاری چنین سمیناری استقبال کردند.

سمینار با خوشامدگویی و تبریک رفیق لیز پین (Liz Payne) به مناسبت هشتادمین سالگرد بنیاد‌گذاری حزب تودهٔ ایران، و سپس پخش سرود چهارم حزب تودهٔ ایران شروع شد. پیش از شروع سخنرانی‌ها، یاد و خاطرهٔ همهٔ رفقای توده‌ای که در این هشت دهه در مسیر مبارزه در راه تحقق صلح، دموکراسی، عدالت اجتماعی، و پیشرفت جان باخته‌اند، گرامی داشته شد.

در نخستین بخش سمینار، رفیق لیز پین پس از توضیح شمای کلی سمینار و چگونگی برگزاری آن، به معرفی پروفسور یرواند آبراهامیان، سخنران مهمان این سمینار علمی پرداخت. دکتر آبراهامیان، پروفسور تاریخ در کالج باروک (Baruch) و مرکز کارشناسی ارشد در City University of New York، در سال ۱۹۴۰ در تهران، در خانواده‌ای ارمنی-ایرانی به دنیا آمد. وی از چهره‌های شناخته‌شدهٔ‌ جهانی و صاحب‌نظر در زمینهٔ تاریخ و مسائل سیاسی ایران مدرن است. دکتر آبراهامیان تحصیلات دانشگاهی خود را در دانشگاه آکسفورد در انگلستان آغاز کرد. وی دورهٔ کارشناسی ارشد را در دانشگاه کلمبیا در آمریکا به پایان رساند و در سال ۱۹۶۹ با ارائهٔ پایان‌نامه‌ای با عنوان “پایه‌های اجتماعی سیاست در ایران- حزب تودهٔ ایران ۱۹۴۱-۱۹۵۳” موفق به دریافت دانشنامهٔ دکتری خود شد. کتاب‌های “ایران بین دو انقلاب”، “خمینیسم- مقالاتی در مورد جمهوری اسلامی ایران”، “اعتراف‌های زیر شکنجه- زندان‌ها و توبه در ایران”، “کودتای ۱۹۵۳” و “تاریخ ایران مدرن” از جمله آثار تألیفی دکتر آبراهامیان است که اکثراً به فارسی نیز ترجمه شده‌اند.

پروفسور آبراهامیان در سخنان خود به علل موفقیت حزب تودهٔ ایران در نخستین دورهٔ فعالیتش پس از پایه‌گذاری، یعنی در سال‌های ۱۳۲۰ تا ۱۳۳۲، در ایجاد جنبش اجتماعی دموکراتیک در ایران پرداخت. وی در معرفی خویش به عنوان تاریخ‌نگار ایران مدرن و پژوهشگر در مورد نیروهای مترقی ایران توضیح داد که قصد دارد با تمرکز کردن بر برهۀ پس از جنگ جهانی دوّم نشان دهد که چرا و چگونه حزب تودهٔ ایران در آن بازهٔ زمانی، در شکل دادن به جنبش وسیع توده‌یی اجتماعی بسیار موفق بود. وی همچنین گفت که به این موضوع خواهد پرداخت که چرا در دورۀ بعدی فعالیت حزب شرایط تغییر کرد، و به‌ویژه اینکه شرایطِ برهۀ شکل‌گیری انقلاب بهمن ۱۳۵۷ با وضعیت در دورۀ دههٔ ۱۳۲۰ و اوایل دههٔ ۱۳۳۰ بسیار متفاوت بود.

پروفسور آبراهامیان تأسیس و رشد سریع حزب تودهٔ ایران در برهۀ ۱۳۳۲-۱۳۲۰در حکم یک جنبش توده‌یی بسیار وسیع را مرتبط به پایگاه اجتماعی حزب در میان دو گروه اجتماعی اصلی، یعنی روشنفکران و طبقهٔ کارگران، و اتکای حزب به این دو گروه دانست. وی گفت که هر صاحب نامی در این دوره، از میان روشنفکران، هنرمندان، و روزنامه‌نگاران، یا در حزب بود یا رابطۀ نزدیکی با حزب داشت. در مورد پایگاه اجتماعی حزب در میان طبقۀ کارگر، دکتر آبراهامیان با اشاره به فعالیت مؤثر حزب در زمینۀ اتحادیه‌های کارگری و اینکه این اتحادیه‌ها به‌سرعت در سطح ملی متشکل شدند و به شکل جنبشی توده‌یی گسترش یافتند، گفت: “اوج آن را می‌توان در دو اعتصاب سراسری در سال ۱۹۴۶ و به‌خصوص در سال ۱۹۵۱ دید که موجب ملی شدن صنعت نفت شد.”

پروفسور آبراهامیان در مورد محبوبیت عمومی و موفقیت حزب تودهٔ ایران در دورۀ زمانی ۱۳۲۰-۱۳۳۲ به استناد تاریخی، پنج عامل مؤثر در این روند را برشمرد: ۱) ‌حزب آغازگر گفتمان مبارزه با “طبقه‌های بالایی” (زمین‌داران، بورژوازی بزرگ، و نظامیان) بر اساس “تضاد طبقاتی” بود؛ ۲) حزب مبشر ایده‌های “عصر روشنگری” برگرفته از انقلاب‌های فرانسه (۱۷۸۹-۱۷۹۹)، روسیه (۱۹۱۷)، و مشروطیت (۱۹۰۶) بر محور حقوق فردی و اجتماعی و تلفیق آنها با حقوق اقتصادی-اجتماعی بود، و برای مثال، شعار معروف “نان، کار، آزادی” را مطرح کرد؛ ۳)‌ حزب در تقابل با دیدگاه و تبلیغات ناسیونالیستی فاشیستی، نژادپرستانه، و آریاگرایی میراث رژیم رضاشاه، بر میهن‌دوستی با احترام به “هویت ایرانی” و ملی‌گرایی بر مبنایی ضدنژادپرستانه، از جمله با ارجاع به فرهنگ شاهنامه، نوروز، یا مزدک تأکید داشت؛ ۴) حزب مبتکر پی‌ریزی نخستین سازمان‌های حزبی (با مفهوم نوین) قوی و قابل‌دوام، و دارای انتخابات، رهبری منسجم، و بحث‌های آزاد در کنگره بود، و هنوز هم تنها حزب باقی‌مانده در ایران با این مشخصه‌هاست؛ و بالاخر، ۵) باز شدن جوّ سیاسی در دورهٔ ۱۳۳۲-۱۳۲۰ پس از فروریزی استبداد رضاشاهی.

در همین زمینه، پروفسور آبراهامیان بر این واقعیت انگشت گذاشت “که هنوز هم ایران عاری از حزب‌های سیاسی واقعی است که دارای تشکیلات، انتخابات، و مرکزیت دموکراتیک باشند.” وی در ادامه گفت: “در ایران احزاب عموماً بر محور شخصیت‌ها و افراد شکل می‌گیرند و هرگاه شخصیت یا فردی سیاست را ترک یا فوت می‌کند، آن حزب نیز از بین می‌رود. اما حزب تودهٔ ایران هشتاد سال زنده مانده است چون تأکیدش بر اهمیت سازمان‌یافتگی بر اساسِ مرکزیت دموکراتیک بوده است.” وی سپس در جواب پرسشی که خودش در زمینهٔ چرایی رشد نکردن جنبش اجتماعی به انقلاب، در مقطع قبل از کودتای ۱۳۳۲، مطرح کرد، گفت که در انقلاب‌هایی چون انقلاب‌های فرانسه و روسیه، حاکمیت دچار فروپاشی شد، ولی در مقطع سال ۱۳۳۲، در ایران چنین چیزی اتفاق نیفتاد.

ایشان سپس به اوضاع قبل از انقلاب ۱۳۵۷ پرداخت و علت رشد نیروهای مذهبی و هواداران خمینی را در گرایش عمومی آن زمان به “بازگشت به ریشه‌ها” دانست، که تفاوت بزرگی در رخدادهای دههٔ ۱۳۴۰ و ۱۳۵۰ در مقایسه با دو دههٔ قبل از آن بود.

پروفسور آبراهامیان پس از سخنرانی خود به چندین پرسش حاضران در اتاق مجازی پاسخ داد. و در پاسخ به پرسشی در مورد میراث ماندگار حزب تودهٔ ایران در دورهٔ زمانی مورد اشاره در سخنرانی‌اش در سمینار [سال‌‏های ۱۳۳۰-۱۳۳۲] در پیوند با سیاست و جامعهٔ امروز ایران، اظهار داشت: پژوهشگران جوان ایرانی و طرفداران چنین ایده‌هایی در ‏ایران [شاید این را ندانند] که ایده‌آل‌ها و مفاهیم انقلاب و روشنگری فرانسه- ایده‌آل‌هایی که در ایران کنونی در ‏زمینه سیاست مدرن و جامعه (از جمله جدایی دین از حکومت و مفاهیم حقوقی) مورد بحث و توجه است- در واقع نخستین بار در ‏ایران توسط حزب تودهٔ ایران و پیشینیان این حزب [اجتماعیون عامیون، حزب عدالت، و حزب کمونیست ایران] مطرح شد و امروزه این میراث ‏ماندگار آنهاست.‏

در ادامهٔ برنامه، رفیق نوید شمالی، نماینده کمیته مرکزی حزب تودهٔ ایران صحبت کرد که متن کامل آن در همین شمارهٔ نامهٔ مردم منتشر شده است.

سخنران بعدی رفیق کریس متلهاکو (Chris Matlhako)، معاون دبیرکل حزب کمونیست آفریقای جنوبی بود که دربارهٔ زمینه و عمده‌ترین جنبه‌های مطرح در انقلاب ملی-دموکراتیک که هدفی مرحله‌یی در برنامهٔ حزب برای رسیدن به سوسیالیسم است سخن گفت. متن کامل سخنان رفیق متلهاکو در شماره‌های آیندهٔ نامه مردم منتشر خواهد شد.

سپس نوبت به رفیق ورا پولیکارپو (Vera Polycarpou)، عضو رهبری حزب مترقی زحمتکشان قبرس- آکل (AKEL) رسید که با اشاره به ضرورت پایه‌ریزی اتحادهای موفق به‌منظور پایان دادن به اشغال نیمهٔ شمالی آن کشور توسط ترکیهٔ عضو ناتو، که از تابستان سال ۱۹۷۴ تا کنون ادامه داشته است، دربارهٔ سیاست‌های کمونیست‌های قبرسی در عرصهٔ ایجاد و فعالیت این اتحادها سخن گفت که حاوی نکات ارزنده‌ای بود.

رفیق سلام علی، عضو کمیتهٔ مرکزی و مسئول روابط بین‌المللی حزب کمونیست عراق سخنران بعدی سمینار بود. وی در مورد موضوع‌های گوناگون مورد توجه حزب برادر در مبارزهٔ جاری‌اش، به‌ویژه در دو دههٔ اخیر، صحبت کرد، که از آن جمله است: اهمیت بسیج کردن جنبش‌های اجتماعی و تقویت ساختاری و سازمان‌دهی آنها؛ تجربهٔ عملی حزب کمونیست عراق در دو سال گذشته، از شروع جنبش اعتراضی علیه دولت عراق، که عملاً در نتیجهٔ توافق و سازش بین بلوک‌های مذهبی و قومی، به قدرت‌گیری آنها منجر شد؛ و مبارزهٔ کمونیست‌های عراقی برای حاکم کردن قانون و نهادهای قانونی و پایان دادن به قدرت نهادهای حکومتی مذهبی و قومی، و استقرار دموکراسی.

رفیق مفید کوتیش (Mofid Kuteish)، عضو رهبری حزب کمونیست لبنان، سخنران بعدی بود که دربارهٔ برنامه حزب برادر در مورد انقلاب ملی و دموکراتیک در شرایط مشخص لبنان و ویژگی‌های آن به نکته‌های ارزنده‌ای اشاره کرد. ترجمهٔ متن کامل سخنان رفیق کوتیش به‌زودی از سوی حزب تودهٔ ایران منتشر خواهد شد. در ادامه، رفیق فتحی الفضل (Fathi El-fadl)، سخن‌گوی رهبری حزب کمونیست سودان، و رفیق سیتارام یچوری (Sitaram Yechury)، دبیرکل حزب کمونیست هند (مارکسیست) صحبت کردند و در چارچوب تجربه‌های غنی حزب‌های خود، و بر پایه شرایط مشخص سودان (که بسیار شبیه به شرایط ایران است) و هند، در مورد ضرورت انقلاب ملی-دموکراتیک در شرایط ویژه و بسترهای لازم برای موفقیت آن سخن گفتند که یکی از موضوع‌های بحث سمینار بود.

رفیق سیتارام یچوری پیشتر دبیرکل فدراسیون سراسری دانشجویان هند، بزرگ‌ترین تشکل دانشجویی آن کشور، و از سال ۲۰۰۵ تا ۲۰۱۷ عضو پارلمان هند بوده است. وی در سخنرانی خود در این سمینار، نخست به نمایندگی از حزب کمونیست هند (مارکسیست) بار دیگر هشتادمین سالگرد تأسیس حزب تودهٔ ایران را تبریک گفت. او سپس با اشاره به تاریخ تشکیل حزب‌های کمونیست در کشور های آسیایی، از جمله حزب‌های کمونیست در هند، ایران، و چین، ضمن یادآوری نقش امپریالیسم و ارتجاع در سرکوب جنبش‌های ملی و دموکراتیک، به بررسی مختصر این جنبش‌ها و انقلاب‌های دموکراتیک-ملی پرداخت. رفیق یچوری خاطر نشان کرد که برای شناختن مراحل گوناگون انقلاب “لازم است آنچه را که لنین به ما آموخت در نظر داشته باشیم که هیچ راه میانبُری برای ساختن سوسیالیسم و ​​کمونیسم وجود ندارد، و اینها باید مرحله به مرحله ساخته شوند؛ چه از نظر شالودهٔ اقتصادی جامعه و چه از نظر آگاهی افرادی که خود را برای انقلاب سوسیالیستی آماده می‌کنند. این به معنای بازگشت به اصل لنینیستی تحلیل مشخص از شرایط عینی مشخص است، که اصل پویای دیالکتیکی است… هنگامی که مارکس و انگلس مانیفست را به ما دادند، این مطلب را نیز به ما آموختند که گذار از سرمایه‌داری به سوسیالیسم از پیشرفته‌ترین کشورهای سرمایه‌داری آغاز می‌شود، زیرا نیروهای مولد در این کشورها به چنان تکاملی رسیده‌اند که باید از محدودهٔ مناسبات اجتماعی سرمایه‌داری آزاد شوند، و این، همان مرحلهٔ انقلاب سوسیالیستی است.”

وی در ادامهٔ صحبت‌هایش به طور خلاصه از کشف پدیدهٔ انباشت سرمایه توسط مارکس، و روند ایجاد سرمایه‌داری انحصاری و پیدایی امپریالیسم که لنین به آن پرداخت، صحبت کرد و گفت چنین بود که مارکسیسم-لنینیسم شکل گرفت. رفیق یچوری در بررسی امکان گذار کشورهای توسعه‌نیافته به سوسیالیسم، از اهمیت مراحل متفاوت انقلاب و لزوم تکامل نیروهای مولد به عنوان پیش شرطی برای گذار به سوسیالیسم سخن گفت: “تا زمانی که این مراحل را پشت سر نگذاریم، ما و هیچ جنبش کمونیستی در موقعیتی نخواهیم بود که در انقلاب سوسیالیستی پیروز شویم. این مفهوم دارای اهمیت است، ولی در عین حال می‌تواند در روند دستیابی به انقلاب دموکراتیک به عنوان مقدمه‌ای برای گذار به سوسیالیسم، در برخی مستعمره‌های سابق با موانعی نیز همراه شود. در این زمینه نظریه‌ها و مفاهیم متفاوتی به وجود آمد که هم حزب تودهٔ ایران و هم حزب کمونیست هند (مارکسیست) در مبارزات خود به کار گرفتند. زمانی نظریه‌ای مطرح شد مبنی بر اینکه در دورهٔ پس از جنگ جهانی دوّم، می‌توان مرحلهٔ سرمایه‌داری را دور زد و از مرحلهٔ نیمه‌فئودالی یا از اقتصاد و جامعه‌ای عقب‌مانده به سوی سوسیالیسم حرکت کرد. با نگاهی به آنچه گذشت، نادرستی این نظریه ثابت شد. حتیٰ کشورهایی با انقلاب‌های سوسیالیستی موفق نیز ناچار شدند از تجربیات خود درس بگیرند و از طریق انجام اصلاحات، نیروهای مولد خود را توسعه دهند. اصلاحاتی که در چین از زمان دنگ شیائو پینگ انجام شد، و نتیجهٔ آن برای همهٔ ما موجود است، دقیقاً چنین ماهیتی داشت. دقیقاً به همین دلیل بود که لنین از سیاست جدید اقتصادی (نپ) در راه ایجاد، تحکیم، و تقویت نیروهای مولد حمایت کرد تا بدین ترتیب، مراحل گوناگون انقلاب برای گذار به سوسیالیسم تقویت شود.”

رفیق یچوری در ادامه ضمن برشمردن نمونه‌های تأسف‌انگیز به‌کارگیری سیاست‌های اشتباه در شماری از کشورهای منطقه، بر لزوم تحلیل مشخص از شرایط عینی مشخص برای تعیین مرحلهٔ انقلاب ملی-دموکراتیک تأکید کرد و گفت: “انقلاب دموکراتیک ملی تنها زمانی می‌تواند پیروز شود که تحت رهبری طبقهٔ کارگر باشد. دیگر طبقات استثمار شده باید با طبقهٔ کارگر متحد شوند و در ائتلاف طبقاتی قرار بگیرند، که همان جبههٔ دموکراتیک خلق است.” وی در پایان ضمن اشاره به تلاش‌ها و مبارزات بی‌امان حزب تودهٔ ایران با استفاده از آموزه‌های مارکسیستی-لنینیستی و با هدف نجات انسان‌ها و نسل بشر، مجدداً تبریک و درودهای رفیقانهٔ خود را به حزب تودهٔ ایران و همچنین دیگر حزب‌های برادر حاضر در سمینار تقدیم کرد.

در بخش بعدی سمینار، رفیق محمد امیدوار، سخن‌گوی کمیتهٔ مرکزی حزب تودهٔ ایران، ضمن ابراز تشکر از رفقای شرکت‌کننده در سمینار و اشاره‌ای کوتاه به فعالیت‌ها و سیاست‌های حزب، توضیح داد که بخشی از موضوع‌هایی که در این سمینار مطرح شده است، همچون انقلاب‌های ملی-دمکراتیک و تشکیل جبهه‌های متحد و “اسلام سیاسی”، در مجموعهٔ اسناد پیشنهادی به کنگرهٔ هفتم حزب تودهٔ ایران تدوین شده است که در دست بررسی رفقای حزبی است.

در بخش پایانی برنامه، پروفسور آبراهامیان، و رفقا محمد امیدوار، سلام علی، نوید شمالی، ورا پولیکارپو، و فتحی فضل با بیان نکاتی تکمیلی، به سؤال‌های رسیده جواب دادند. این سمینار مورد استقبال اعضا و نمایندگان حزب‌های کمونیست متعدد قرار گرفت و با پخش سرود انترناسیونال به پایان رسید.

«نامهٔ مردم»