زاینده رود به عنوان بزرگترین رود و جریان دائمی آب منطقه مرکزی ایران با سرچشمه گرفتن از رشته کوه های زردکوه بختیاری در چهارمحال و بختیاری، در کویر مرکزی ایران حدود ۲۰۰ کیلومتر به سمت شرق پیش می‌رود و در نهایت به تالاب گاوخونی می‌ریزد. متاسفانه از دهه ۸۰ به دلایل مختلفی این رودخانه دائمی در مقاطعی از زمان خشک و یا بنا بر فشارهای اجتماعی در مقاطع کوتاهی باز و بسته می شود که علاوه بر چهره ای نامناسب در اصفهان، حیات بسیاری از زیست مندان و جانوران به خطر می افتد و ماهیان و آبزیان بسیاری جان خود را در این شرایط از دست می دهند.

 

برخی کارشناسان از جمله دلایل اصلی خشک شدن زاینده رود را بارگذاری بیش از اندازه بر این رودخانه و طرح های انتقال آب به یزد، کاشان و … پیش از اجرای طرح های انتقال آب می‌دانند، همچنین برداشت بی‌رویه سالیانه آب در بالادست رودخانه در محدوده سد تا پل کله توسط پمپاژ، استقرار صنایع بزرگ، پالایشگاه، نیروگاه‌ها در کنار رودخانه از دیگر عواملی است که بر شرایط بحرانی زاینده رود دامن زده است و متاسفانه طی چند سال گذشته به نوعی برخی فشارهای اجتماعی مردم و کشاورزان موجب شده که این رودخانه دائمی در مقطعی از زمان باز و در مقاطعی دیگر بسته شود.

 

به دنبال خشکسالی های مکرری که این رودخانه دائمی طی دو دهه اخیر تجربه کرده است، سال ۱۳۸۲ از سوی تشکل‌های زیست‌محیطی استان اصفهان و چهارمحال و بختیاری،  ۱۸ مهر ماه به عنوان «روز نکوداشت زاینده رود» نامگذاری شد و نخستین تجمع به این مناسبت در ۱۸ مهر ماه همان سال توسط تشکل‌های زیست‌محیطی استان اصفهان در کنار بستر خشک زاینده رود در اصفهان که ۴ سال از شروع خشکی‌های بلندمدت آن بر اثر انتقال تمام آب موجود به یزد گذشته بود، انجام شد. مهم‌ترین شعار تجمع مذکور این بود: «زاینده رود را زنده، کامل و همیشه می‌خواهیم».

 

پیشتر معاون برنامه‌ریزی شرکت آب منطقه‌ای اصفهان گفته بود که بخش اندکی از دلایل خشکی زاینده‌رود و چالش‌هایی که برای این حوضه آبریز رخ داده به عوامل اقلیمی مانند تغییر در الگوی زمان و نوع بارش‌ها باز می‌گردد و عمده آن متوجه عوامل انسانی است.

 

به گفته بابک ابراهیمی، تعدد خُرده قوانین، پمپاژهای بی‌رویه و غیرقانونی، ناآگاهی‌های زیست محیطی و توجه نکردن به قانون از جمله اصلی‌ترین آفاتی است که در صورت رسیدگی نکردن به آن وضعیت منابع آبی را روز به روز بدتر خواهد کرد.

 

وی بر همچنین بر مدیریت صحیح منابع آب تاکید کرد و افزود: عدم تعادل بین مصارف و منابع آب که بزرگترین چالش حوضه آبریز زاینده‌رود است با حکمرانی صحیح آب حل می‌شود.

.

صدمات جبران ناپذیر باز و بسته شدن زاینده رود

 

سرپرست معاونت نظارت و پایش حفاظت محیط ‌زیست استان اصفهان در خصوص خشکی زاینده رود و تاثیر باز و بسته شدن های مداوم رودخانه نیز چندی پیش به ایسنا، گفت: متاسفانه قطع و وصل شدن زاینده رود صدمات جبران ناپذیری را به تنوع زیست محیطی و زیست بوم رودخانه و تالاب وارد می کند و با توجه به گونه های متنوع و کمیاب و همچنین پرندگانی که به دلیل وابستگی به آب لانه سازی و جوجه آوری می کنند، همچنین با بسته شدن زاینده رود شاهد مرگ مستقیم بسیاری از آبزیان و همچنین از بین رفتن ماوا و زیستگاه پرندگان این رودخانه می شود.

 

حسین اکبری با اشاره به اثرات غیرمستقیم باز و بسته شدن زاینده رود و خشکی این رودخانه، گفت: زمانی که رودخانه و تالاب خشک باشد شاهد خیزش گرد و غبار و تاثیر منفی بر زیستگاه های طبیعی و کشاورزی خواهیم بود.

 

وی تاکید کرد: ضرورت دارد حقابه گاوخونی به لحاظ کارکردهای ارزشمند تالاب و پتانسیل های حمایت و هدایت از تنوع ذخایر ژنتیکی، اهمیت مسائل گردشگری، اشتغال و … داده شود و همچنین حقابه تالاب باید در جداول منابع و مصارف آبی این حوضه دیده و رعایت شود، چراکه اگر تالاب بین المللی گاوخونی و رودخانه زاینده رود خشک باشد علاوه بر از دست دادن یک زیست بوم ارزشمند، شاهد خطرات و تهدیدات منطقه ای و فرامنطقه ای از نظر گرد و غبار خواهیم بود.

 

ضرورت مدیریت یکپارچه منابع آبی حوضه زاینده رود

 

پیشتر نیز رئیس دفتر منطقه‌ای مرکز تحقیقات راه ومسکن وشهرسازی با اشاره به نقش زاینده رود به عنوان تامین کننده اصلی منابع آب سطحی و زیرزمینی استان به ایسنا گفته بود: زاینده رود بزرگترین و حیاتی ترین رودخانه آبریز ایران مرکزی است که زایش آب های زیرزمینی حاشیه رودخانه در گذشته آن قدر مشهور بوده که نام زاینده رود را به این دلیل به آن، داده اند.

 

حسین حجتی با بیان اینکه شرایط اقلیمی حاکم بر این حوضه باعث شده منابع آب زیرزمینی نقش حیاتی و بارزی در تامین نیازهای ساکنان این منطقه داشته باشد، اظهار کرد: البته در سال های اخیر به دلیل برداشت بی رویه از آب های زیرزمینی با حفر چاه های عمیق و قطع و وصل جریان آب در رودخانه، زایش طبیعی حاشیه رود از بین رفته است، اما نکته مهمتر اینکه، به دلیل واقع شدن این رودخانه در منطقه خشک و کویری، همواره ساکنان این حوضه با محدودیت منابع آب روبرو بوده اند که طومار شیخ بهایی پاسخی به تنش ها و درگیری های ناشی از کم آبی بین ساکنان و بهره مندان از آب زاینده رود بوده است.

 

وی افزود: امروزه به نظر می رسد با گذشت زمان و افزایش جمعیت و شهرنشینی و همچنین گسترش دامنه مصرف آب در زاینده رود، به کارگیری سیاست های جدیدی برای مدیریت یکپارچه منابع آبی و پیشگیری از تنش های احتمالی در این حوضه، ضروری است.

 

حجتی با تاکید براینکه اگرچه انتقال آب بین حوضه‌ای، سیاستی ترمیمی است که همچنان راهکاری ضروری قلمداد می‌شود، تصریح کرد: البته با وجود انجام آن، همچنان نیاز آبی در این حوضه زیاد است و تاکنون نه تنها نتوانسته مشکل کم آبی زاینده رود را حل کند که خود به عنوان عاملی تهدیدزا بر زندگی ساکنان حوضه تاثیرگذار بوده است و طی این سال ها تلاش برای دستیابی به آب در حوضه زاینده رود از یک خواسته مدنی به یک نیاز حیاتی و بقایی تبدیل شده است و به شکل تنش و درگیری و اعتراض ها و نیز آشوب های اجتماعی وارد عرضه جدیدی شده است.

 

رئیس دفتر منطقه‌ای مرکز تحقیقات راه و مسکن و شهرسازی گفت: پیش‌بینی می‌شود با تشدید بحران آب در زاینده‌رود پیامدهای اقتصادی، اجتماعی و زیست ‌محیطی را به‌ وجود آورده که عوامل سازنده بحران هیدروپلیتیک آن را فراهم کرده است و به‌ عنوان بحرانی ژئوپلیتیک، نه ‌تنها امنیت عمومی و اجتماعی این حوضه آبریز را به مخاطره انداخته که می تواند بر امنیت ملی نیز تأثیر بگذارد.

 

آثار محسوس و نامحسوس تداوم خشکی زاینده رود

 

عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی درباره آثار سوء خشکی زاینده رود به ایسنا، گفت: پیامدهای نامطلوب خشکی زاینده رود در دو گروه کلی زود پیدا و دیر پیدا طبقه بندی می شود و متاسفانه پیامدهای گروه دیر پیدا به دلیل آنکه درک و اندازه گیری آن به راحتی قابل انجام نیست، کمتر مورد توجه قرار گرفته است.

 

محمد کوشافر تاکید کرد: وقتی رودخانه ای خشک می شود شاهد مرگ و میر گسترده آبزیان از جمله ماهیان هستیم و به دنبال آن در زندگی برخی پرندگان و دیگر جانوران و زیستگاه ها آنها و پوشش گیاهی اختلال ایجاد می شود، از سوی دیگر تداوم خشکی زاینده رود  بر آب های سطحی و زیرزمینی اثرگذار است.

 

وی ادامه داد: از بین رفتن گیاهان، سبب از بین رفتن پوشش خاک و ایجاد کانون های جدید فرسایش بادی و گرد و غبار و ریزگرد می‌شود و به دنبال آن آلودگی هوا شدت می‌گیرد، همچنین خشکی بستر زاینده رود بر نواحی و سکونتگاه های اطراف این رودخانه اثرات گسترده ای برجای می گذارد و از همه مهمتر با توجه به اهمیت بالای پوشش گیاهی اطراف تالاب گاوخونی در حفاظت از خاک، خشکی این رودخانه و تالاب پدیده گرد و غبار را در منطقه و کشور شدت می دهد.

 

عضو سازمان‌های مردم نهاد محیط زیست اصفهان، پدیده فرونشست زمین را یکی از پیامدهای دیر پیدای خشکی و باز و بسته شدن های متعدد زاینده رود دانست و توضیح داد: فرونشست پدیده ای غیرقابل برگشت است و این برگشت ناپذیری خسارات ناشی از خشکی زاینده رود را سخت تر می کند.

 

کوشافر گفت: یکی از  خسارت های فرونشست این است که بعد از جریان دوباره زاینده رود، آبگیری آبخوان ها به سختی اتفاق می افتند، همچنین تاثیر بر بناهای تاریخی و دیگر سازه از دیگر آثار خشکی زاینده رود است.

 

 مشکلات انسان ساز زاینده رود

 

وی با اشاره به اینکه بیش از یک دهه شاهد بحران زاینده رود و باز و بسته شدن و خشکی های ممتد این رودخانه هستیم، تصریح کرد: متاسفانه مشکلات انسان ساز زاینده رود چه در سال های کم بارش و چه در سال های پربارش اتفاق افتاده در حالیکه این رودخانه نقش قابل توجهی در مولفه های مختلف کشور دارد.

 

کوشافر درباره اینکه چرا همچنان با وجود آگاهی از آثار خشکی های ممتد زاینده رود مشکل این رودخانه هنوز حل نشده است، گفت: در درجه اول اگرچه دانش و آگاهی کافی در مورد خشکی زاینده رود وجود دارد، اما متاسفانه وجود دانش به تنهایی کافی نیست و در واقعیت نمی تواند کارساز باشد.

 

عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی با تاکید بر اینکه برای نجات زاینده رود نیاز به اراده ملی داریم که هنوز این اراده برای حل بحران این رودخانه وجود ندارد، تصریح کرد: بخشی از این اراده به مسئولان برمی گردد اگرچه مردم نیز در آن سهیم هستند، اما متاسفانه امروز زاینده رود اسیر تقاضا شده و نمی تواند خود را از شرایط فعلی نجات دهد و یا تصمیم گیران اجازه این رهایی را نمی دهند.

 

وی همچنین با اشاره به اینکه نگاه اقتصادی به آب در حوضه زاینده رود و دیگر حوضه های آبریز موجب بحرانی خشکی رودخانه ها شده است، تاکید کرد: باید توجه داشت که کسی مخالف اقتصاد نیست، اما این نگاه که آب باید تبدیل به پول و شغل شود، وضعیت حوضه زاینده رود را نامناسب و نامتعادل کرده است، اما اگر نگاه زیست بومی به زاینده رود داشته باشیم علاوه بر حفظ این رودخانه و محیط زیست، قاعدتا موضوعات دیگری همچون اقتصاد نیز قابل توجه خواهد بود.

 

کوشافر تصریح کرد: اگرچه امروز صورت مسئله زاینده رود و حتی راه نجات آن مشخص است، اما هنوز به طور جدی وارد حل مشکل زاینده رود نشده ایم.

 

طرح های معطل مانده انتقال آب به زاینده رود

 

عضو شورای هماهنگی تشکل‌های زیست محیطی استان اصفهان نیز به ایسنا گفت: با وجود بارش های خوب و بالاتر از نرمال در حوضه زاینده رود طی دو سال گذشته، امیدوار به جریان دائمی رودخانه بودیم، اما متاسفانه به دلیل نبود کنترل و مدیریت درست بر رودخانه، با خالی کردن سد زاینده رود، برای تامین آب شرب جریان رودخانه به ناچار قطع شد که این امر قابل قبول نیست.

 

عبدالحسین میرمیران تاکید کرد: متاسفانه مسئولان آن چنان که باید و شاید در این زمینه با جدیت وارد نشده اند و دو طرح انتقال آب تونل سوم کوهرنگ و بهشت آباد تاکنون معطل مانده و پیشرفت قابل توجهی ندارد و اگر شرایط همین گونه پیش رود نمی توان وضعیت روشنی برای زاینده رود پیش بینی کرد.

 

دبیر جمعیت امید دوستداران زاینده رود گفت: طی صورت جلسه ای در استانداری اصفهان که اواسط تیر ماه امسال تنظیم شد، مقرر شد آب منطقه ای اصفهان ۱۸ مترمکعب بر ثانیه آب در بند آبشار تحویل کشاورزان شرق اصفهان دهد که با احتساب مقداری آب که به طور طبیعی در طول مسیر جذب رودخانه می شود؛ دبی لازم خروجی بند نکوآباد حدود ۲۵ متر مکعب در ثانیه تخمین زده می شود که با احتساب مصارف معمولی شرب و صنعت و آب انتقالی به یزد این مقدار به ۴۵ متر مکعب در ثانیه و با در نظر گرفتن حدود ۲۰ متر مکعب کشاورزی غرب جمع کل آب مورد نیاز حدود ۶۵ متر مکعب در ثانیه برآورد می شود درحالیکه متاسفانه از همان ابتدای کار ارقام عجیبی آب معادل ۹۰ متر مکعب بر ثانیه یا بیشتر آب از سد زاینده رود خارج شد که بخشی از این آب مشخص نشد چگونه برداشت و به کجا رفت و در نهایت حتی عدد ۱۸ مترمکعب بر ثانیه آب تحویل کشاورزان نشد و حتی اوایل و اواسط شهریور کمتر از ۱۴ مترمکعب بر ثانیه آب به اصفهان رسید.

 

بدهکاری دولت به زاینده رود

 

به گفته میرمیران، دلیل این موضوع را باید مدیریت آب منطقه ای اعلام کند و متاسفانه این تحویل آب در اصل برای عموم کشاورزان شرق اصفهان مفید نبود و بسیاری از آنها دچار خسارت شدند و نه تنها کشت تابستانه آنها به ثمر نرسید بلکه ناچار شدند پیش از به ثمر رسیدن، کشت خود را به عنوان علف به گوسفندان جهت خوراک بدهند و واضح است در این صورت حتی هزینه های اولیه برای کشت تابستانه هم به کشاورز باز نمی گردد.

 

وی گفت: متاسفانه به دلیل دبی بالای خروجی آب از سد زاینده رود و نرسیدن آب به کشاورزان، علاوه بر خسارت به کشاورزان و سوء استفاده برخی افراد، امروز پشت سد زاینده رود خالی است، اما اگر آب با همان برنامه ای تعیین شده از سد خارج می‌شد، امروز نه تنها کشت کشاورزان به نتیجه رسیده بود، بلکه با خشکی زاینده رود مواجه نبودیم.

 

وی در خصوص آثار سوء خشکی زاینده رود، توضیح داد: یکی از آثار مرگبار خشکی زاینده رود، ضربه به اقتصاد اصفهان – ابنیه تاریخی و صنعت سبز گردشگری اصفهان و آثار سوء روحی روانی و اجتماعی این موضوع است، همچنین با خشکی زاینده رود و نرسیدن آب به تالاب بین‌المللی گاوخونی خطر فعال شدن کانون ریزگردها و تشدید پدیده فرونشست زمین در درجه اول اصفهان و پس از آن ریزگردها تا شعاع ۵۰۰ کیلومتری تالاب را تهدید می کند.

 

به اعتقاد میرمیران، اگر شرایط امروز زاینده رود مدیریت نشود و مصوبه ۹ ماده ای دی ماه ۹۲ شورای عالی آب و به خصوص طرح های انتقال آب که به نوعی بدهکاری دولت به حوضه زاینده رود است، در سریع ترین زمان ممکن اجرا و به بهره برداری نرسید، شرایط خوبی در انتظار زاینده رود نخواهد بود.

 

مصارف بیش از منابع زاینده رود

 

وی تاکید کرد: دلیل خشکی زاینده رود این است که پیش از تامین منابع آبی، مصارف آب انجام شده است، بنابراین امروز چاره ای به غیر از اجرا و اتمام طرح بهشت آباد و تونل سوم کوهرنگ نداریم؛ اگرچه خواسته اصلی فعالان محیط زیست برگرداندن رژیم رودخانه به حالت قبلی خود و برچیدن پمپاژها در بالادست حوضه و جلوگیری از استمرار برداشت های غیر قانونی است.

 

دبیر جمعیت امید دوستداران زاینده رود همچنین تاکید کرد: از دی ماه سال ۱۳۹۲ مطابق مصوبه ۹ ماده ای شورای عالی آب و مصوبات پیرو آن مقرر بود هر گونه بارگذاری جدید بر روی زاینده رود انجام نشود، اما متاسفانه امروز بسیاری طرح ها در این حوضه درحال اجراست. اجرای طرح بن-بروجن که خلاصه آن انتقال آب از حوضه ورشکسته زاینده رود به حوضه پرآب مجاور است اصلا توسط کشاورزان و حقابه داران هزاران ساله زاینده رود همانگونه که چندین نوبت نشان داده اند قابل پذیرش نخواهد بود.

 

وی یادآورشد: زمانیکه شورای عالی آب منابع و مصارفی را تعریف می کند، اگر آن منابع آبی تامین و اجرا نشود همانند سال های ۹۶ و ۹۷ حتی تامین آب شرب اصفهان نیز به خطر می‌افتد.

 

میرمیران با تاکید بر اینکه زاینده رودحق حیات دارد و این رودخانه یک لوله نیست که یک روز بازش کنند و روز دیگر ببندند و حقابه زیست محیطی تنها برای گاوخونی نیست، اظهار کرد: امروز تنها آب منطقه‌ای در زمینه خشکی زاینده رود مسئول نیست، بلکه خود کشاورزان هم برای حفظ محیط زیستشان نگران و دیگر دستگاه ها از جمله سازمان محیط زیست و مدیریت ارشد استان نیز در زمینه حقابه زیست محیطی زاینده رود مسئول هستند.