روز سه‌شنبه ۱۹ سپتامبر ۲۰۲۳ (۲۸ شهریور ۱۴۰۲) جهان شاهد تازه‌ترین و احتمالاً سنگین‌ترین حملهٔ نظامی نیروهای مسلح جمهوری آذربایجان به منطقهٔ ارمنی‌نشین ناگورنو-قره‌باغ یا قره‌باغ کوهستانی (آرتساخ) برای پایان دادن یکجانبه به بن‌بست دیرینه بر سر مسائل سرزمینی در آن منطقه با استفاده از قدرت نظامی بود.

“حملهٔ برق‌آسا”ی نیروهای نظامی جمهوری آذربایجان، که به‌سرعت بر نیروهای دفاعی بسیار کم‌شمارتر و بسیار نامجهزتر آرتساخ غلبه کردند، فقط یک هفته پس از آن صورت گرفت که جمهوری آذربایجان موافقت کرده بود محاصرهٔ کریدور یا دالان لاچین را، که از دسامبر ۲۰۲۲ برقرار شده بود، لغو کند. این کریدور در واقع جاده‌ای است که قره‌باغ را به ارمنستان وصل می‌کند و مسیری حیاتی برای حمل‌ونقل و تأمین نیازهای اساسی ساکنان قره‌باغ است. محاصرهٔ این کریدور باعث این نگرانی شده بود که تأمین نیازهای اساسی ساکنان این منطقهٔ محصور و احاطه‌شده در خاک آذربایجان مختل شود و کمبود مواد غذایی و داروهای حیاتی و سوخت به وقوع بحران در زندگی مردم و در نهایت به “پاک‌سازی قومی” منجر شود.

محاصرهٔ کاملاً غیرقانونی، توجیه‌نشدنی، و غیرانسانی دالان لاچین؛ حملهٔ‌ نظامی هفتهٔ گذشته به قره‌باغ؛ و پیش از اینها، ایجاد مزاحمت مداوم برای نگهبانان مرزی، غیرنظامیان، و حتی رانندگان کامیون‌ها و تریلی‌های خارجی (هم در مرزهای این منطقهٔ محصور و هم در خود ارمنستان)، همگی نقض آشکار و گستاخانهٔ توافق‌نامه‌ای بود که با میانجیگری فدراسیون روسیه، برای پایان دادن به جنگ یک ماههٔ پیش از آن، در نوامبر ۲۰۲۰ امضا شده بود.

جمهوری آذربایجان بی‌شرمانه از عمل کردن به تعهدهایش در مورد خودداری از اقدام نظامی برای پایان دادن به اختلاف‌ها سرپیچی کرد. جمهوری آذربایجان ظاهراً بدون کمترین اعتنا یا دخالتی از جانب نیروهای فدراسیون روسیه دست به این حمله زد، در حالی که یک گروه از نیروهای روسیه به‌عنوان حافظ صلح و ضامن آتش‌بس ۲۰۲۰ در همان منطقه مستقر بودند. چند روز پیش «پولیتیکو» خبری منتشر کرد دربارهٔ اینکه دو روز پیش از حملهٔ «برق‌آسای» جمهوری آذربایجان، نمایندگان آمریکا و اتحادیهٔ اروپا و روسیه در شهر استانبول در ترکیه گرد هم آمدند تا در مورد اوضاع قره‌باغ کوهستانی و تنش میان ارمنستان و جمهوری آذربایجان گفت‌وگو کنند. گفته شد که هدف این نشست اضطراری، که در روز ۱۷ سپتامبر برگزار شد، فشار آوردن به جمهوری آذربایجان برای پایان دادن به محاصرهٔ کریدور لاچین بوده است، ولی از دیگر موضوع‌های مورد بحث خبری منتشر نشده است. یکی از مسئولان وزارت خارجهٔ آمریکا نیز این نشست را “تبادل‌نظر دیپلماتیک خصوصی” خواند.

گفتنی است که ارمنستان عضو ائتلاف نظامی “سازمان پیمان امنیت جمعی” است که روسیه و تاجیکستان و بلاروس و قزاقستان و قرقیزستان نیز در آن عضوند. ارمنستان انتظار داشت که به همین دلیل، روسیه و دیگر اعضای این سازمان به ارمنستان در مقابل تهاجم جمهوری آذربایجان کمک می‌کردند. به گزارش اعتماد آنلاین، ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه، دربارهٔ اتهام “خیانت به ارمنستان” گفت: “ما چه می‌توانستیم بگوییم؟ چه واکنش دیگری می‌توانستیم نشان دهیم؟ ارمنستان حاکمیت آذربایجان را به رسمیت شناخت ما باید چکار می‌کردیم؟ آیا باید می‌گفتیم نه ما آن را به رسمیت نمی‌شناسیم؟”

به‌علاوه، جمهوری آذربایجان درست موقعی دست به این حمله زد که مجمع عمومی سازمان ملل متحد برگزار می‌شد. جهان شاهد این حملهٔ نظامی و تجاوز بود و با وجود این، نهادها و مقام‌هایی که در چنین مواقعی باید واکنش نشان دهند، کاری نکردند!

چنین است که اکنون شاهد بُن‌کن شدن و کوچ اجباری اکثریت قریب به اتفاق جمعیت غیرنظامی ۱۲۰هزار نفری قره‌باغ کوهستانی در جاده‌های ارمنستان هستیم. تقریباً کل جمعیت ارمنی قره‌باغ کوهستانی وارد ارمنستان شده است. احتمالاً فقط اقلیت کوچکی از ارمنی‌های ساکن این منطقه خانه‌هایشان را ترک نکردند که بیشتر شامل سالمندان، زخمی‌ها، ناتوانان جسمی، و کسانی است که خانواده‌ای ندارند.

گزارش شده است که مأموران مرزی ارمنستان و مسئولان دولتی آن کشور در هر ساعت دست‌کم مشخصات هزار نفر را ثبت می‌کنند. دولت ارمنستان تا کنون توانسته است به کمتر از ده درصد از این کوچندگان اجباری جایی برای اقامت بدهد. بقیه برای اسکان به مهمان‌نوازی فردی ساکنان ارمنستان متکی‌اند، از جمله بسیاری از کسانی که در گذشته خودشان از درگیری‌های قبلی در آن منطقه فرار کرده بودند. عده‌ای از آوارگان نیز مجبور شده‌اند شب‌ و روز را در خودروهایشان بگذرانند. تا آخر همان هفته‌ای که جمهوری آذربایجان دست به حمله زد، فقط یک محمولهٔ ۷۰ تنی کمک‌های غذایی به این منطقهٔ محصور در خاک جمهوری آذربایجان رسیده بود.

آنچه تقریباً همهٔ ساکنان غیرنظامی فراری از این منطقه ابراز کرده‌اند این است که احساس می‌کنند همهٔ جهان آنها را کاملاً به حال خودشان رها کرده است؛‌ از رهبران ارمنستان و فدراسیون روسیه گرفته تا جامعهٔ جهانی و نهادهای مسئول آن. همان‌طور که نیکول پاشینیان، نخست‌وزیر ارمنستان، گفت: “پاک‌سازی قومی دیگر فقط تهدید نیست. […] اکنون جلوی چشمانمان دارد رخ می‌دهد.”

در همین حال، مقام‌های جمهوری آذربایجان، در میان سخنان نیش‌دار و ابراز احساسات به‌خاطر پیروزی سرمستانه‌شان، به انحای گوناگون سعی کرده‌اند شمار واقعی ارمنی‌های ساکن منطقهٔ محصور قره‌باغ کوهستانی را کم‌اهمیت جلوه دهند؛ تضمین‌های مبهمی در مورد رعایت حقوق ارمنی‌ها بدهند، آن هم به شرطی که “جذب” کامل در جمهوری آذربایجان را بپذیرند؛ و حتی خواستار “تخلیهٔ کامل” جمعیت ارمنی شده‌اند.

همهٔ اینها در حالی است که گزارش‌هایی منتشر شده است حاکی از آنکه مهاجرانی از جمهوری آذربایجان به این منطقه وارد می‌شوند تا سهم خودشان را از غنایم “پیروزی” ارتش کشورشان بگیرند. برخی گروه‌های مسلح و شبه‌نظامی نیز به خانه‌ و کاشانهٔ کسانی ریخته‌اند که به‌علت سالمندی و ناتوانی جسمی، یا به‌خاطر غرور قومی‌شان، شهر و روستا و محل سکونتشان را ترک نکرده‌اند. همچنین،‌ جمهوری آذربایجان، سرمست از پیروزی، مجازات مقام‌های اسیرشدهٔ قره‌باغ کوهستانی را آغاز کرده و آنها را به اتهام “تروریسم” به بازداشتگاه‌های زیر نظر دادستانی در باکو منتقل کرده است.

اگر مجموع همهٔ اینها در تعریف “پاک‌سازی قومی” نمی‌گنجد، پس پاک‌سازی قومی چیست؟

در ابراز نظرهای بین‌المللی، به‌ویژه غربی، در مورد قره‌باغ کوهستانی دیده می‌شود که موضوع را فقط در چهارچوب بازهٔ زمانی ۳۰ سال گذشته مطرح می‌کنند و فقط بر این موضوع تأکید می‌کنند که این منطقهٔ محصور رسماً بخشی از قلمرو جمهوری آذربایجان شناخته شده است و همین و بس!

گذشته از این واقعیت که این وضع تا حدّی ریشه در رخدادهای سیاسی خاص در زمان تأسیس اتحاد جماهیر شوروی و ایجاد جمهوری‌های شوروی ماورای قفقاز (از مارس ۱۹۲۲ تا دسامبر ۱۹۳۶، شامل گرجستان، ارمنستان و آذربایجان) دارد، سوابق تاریخی موجود نشان می‌دهد که مدت‌ها پیش از آذری‌‌نشین شدن نواحی اطراف قره‌باغ کوهستانی، اکثر ساکنان این منطقه ارمنی بودند، حتی خیلی پیش از آنکه این منطقه به نام قره‌باغ کوهستانی شناخته شود؛ و باز خیلی پیش از آنکه بر قلمرو جمهوری کنونی نام “آذربایجان” گذاشته شود (۱۹۱۸)، که در آن زمان باعث حیرت فراوان و گویا حتی اعتراض ایران نیز شد. تا آن زمان، این قلمرو به نام خانات اران و شیروان شناخته می‌شد و از نام “آذربایجان” منحصراً برای اشاره به منطقه‌ای در شمال غربی ایران استفاده می‌شد.

یکی از علت‌های بروز وضع آشکارا نامعقول کنونی، بی‌توجهی مداوم دولت گورباچف به مسئلهٔ قره‌باغ کوهستانی و دادخواست برحق نمایندگان آن منطقه، با حمایت قریب به اتفاق مردم محلی، برای انتقال این استان خودمختار در آن زمان به کشور ارمنستان بود، که رفقا در ارمنستان نیز از آن حمایت می‌کردند. متأسفانه این مسئله تا زمان انحلال سؤال‌برانگیز اتحاد شوروی حل‌نشده باقی ماند.

در هر صورت، مسئلهٔ قره‌باغ و درگیری بر سر آن اکنون به‌نوعی به پایان رسیده است و دستگاه‌ها و نهادهای اداری گوناگون این منطقهٔ ارمنی‌نشین منحل شده است. طبق شرایطی که سامول شاهرامانیان، رهبر سیاسی تازه‌منصوب قره‌باغ کوهستانی، امضا کرده است، از اول ژانویه ۲۰۲۴ نهادهای اداری قره‌باغ “از بین خواهد رفت”.

علاوه بر این، روز دوشنبه ۲۵ سپتامبر (۳ مهر)، رجب طیب اردوغان، نخست‌وزیر ترکیه، به آذربایجان سفر کرد و در نخجوان با الهام علی‌اف، رئیس‌جمهور آذربایجان، دیدار و گفت‌وگو کرد. دولت‌های این دو کشور مدت‌هاست که می‌خواهند قلمرو جمهوری خودمختار نخجوان را، که از لحاظ جغرافیایی در بیرون از مرزهای سرزمین اصلی جمهوری آذربایجان واقع شده است، از طریق کریدور یا راهرو زنگِزور، در نزدیکی مرز ایران و از طریق استان سیونیک در خاک ارمنستان، به سرزمین جمهوری آذربایجان وصل کنند. جمهوری نخجوان از سه طرف با ایران (۱۶۳ کیلومتر) و ارمنستان (۲۲۴ کیلومتر) و ترکیه (۱۲ کیلومتر) مرز دارد.

راهرو زنگِزور راه ارتباط بین ترکیه و جمهوری آذربایجان را باز می‌کند. احداث این راهرو نه‌فقط شامل استفاده از قلمرو مستقل ارمنستان در جنوبی‌ترین بخش آن است، بلکه مستلزم ترسیم مجدد مرز بین ایران و ارمنستان است که نقض آشکار قوانین بین‌المللی خواهد بود. علاوه بر این، احتمالاً اتحادی کامل، گرچه غیررسمی، بین ترکیه و جمهوری آذربایجان قلمداد خواهد شد و نفوذ ترکیه در منطقهٔ قفقاز و دریای خزر را گسترش خواهد داد. بنابراین، ایجاد این راهرو اقدامی بسیار تحریک‌آمیز و بی‌ثبات‌کننده خواهد بود و منطقه‌ای را که هم‌اکنون نیز بسیار بی‌ثبات است در نابسامانی و آشفتگی بیشتری فرو خواهد برد. چنین اقدامی خطر خون‌ریزی‌های بیشتری را به دنبال دارد و حتی ممکن است پای ایران را نیز به میان بکشد. ماجراجویی و اتخاذ سیاست نابخردانهٔ جمهوری اسلامی، از جمله در ارتباط با احداث کریدور زنگزور یا وارد شدن در درگیری‌های احتمالی به سود هر یک از دو طرف، ممکن است ایران را به ورطهٔ خطرناک دیگری در منطقه بکشاند که بیش و پیش از همه به زندگی و مبارزهٔ‌ مردم و زحمتکشان منطقه آسیب می‌رساند.

از سوی دیگر، اردوغان در سخنرانی‌اش در مجمع عمومی سازمان ملل متحد، با بیان سخنانی که بی‌احترامی آشکار به اصول این سازمان و بی‌اعتنایی کامل به هدف‌های مجمع عمومی آن بود، ضمن آنکه با افتخار از آغاز “قرن ترکیه” یاد کرد (در صدمین سالگرد تأسیس جمهوری ترکیه که همراه با خون‌ریزی بود)، حمایت بی‌خدشه‌اش از اقدام‌های جمهوری آذربایجان را زیر شعار “یک ملت، دو کشور” اعلام کرد.

همچنین، در حالی که از تهاجم غیرقانونی ترکیه به قبرس و الحاق و اشغال نیمهٔ شمالی آن کشور، بدون توجه به خواست خود مردم قبرس و حتی مردم یونان و ترکیه، ۴۹ سال می‌گذرد، اردوغان در سخنرانی‌اش در مجمع عمومی سازمان ملل متحد راه‌حل ادارهٔ فدرالی برای مسئلهٔ قبرس را “مرده” اعلام کرد. در همین سخنرانی، او از نمایندگان دولت‌های حاضر در سالن خواست که حاکمیت “جمهوری ترک قبرس شمالی” را به رسمیت بشناسند و روابط دیپلماتیک کامل با آن برقرار کنند. او همچنین به نیروهای حافظ صلح سازمان ملل متحد در آن جزیره تذکر داد که بی‌طرفی را رعایت نکرده‌اند و به آنها هشدار داد کاری نکنند که “بار دیگر در قبرس به شهرت آنها لطمه بخورد”. ضروری است که سازمان ملل متحد برای مقابله با اظهارات قلدرمنشانهٔ اردوغان و امثال او، ایستادگی در برابر تجاوزگری بی‌پروای کشورهایی مانند جمهوری آذربایجان، و جلوگیری از تشویق شدن این فکر که “صاحب قدرت نظامی صاحب حق است”، به وظایفش عمل کند. اغراق نیست اگر بگوییم در غیر این صورت، این خطر وجود دارد که بار دیگر شاهد رفتارهای بین‌المللی دهه‌های ۱۹۲۰ و ۱۹۳۰ و همهٔ مخاطره‌ها و دهشت‌هایی باشیم که آن دوره برای جامعهٔ بشری به همراه داشت.

در حال حاضر، کمک‌های فوری به ارمنستان ضروری است. ارمنستان جمهوری فقیری است که امکانات کافی برای جذب هجوم ناگهانی ده‌ها هزار پناهندهٔ آسیب‌دیده و فقرزده از قره‌باغ کوهستانی ندارد. برای جلوگیری از وقوع بحران وخیم انسانی که سازمان‌های مردمی و مددرسان دربارهٔ آن هشدار می‌دهند، به مسکن، مدرسه، خدمات پزشکی، و دیگر زیرساخت‌های اساسی، و همچنین خدمات روان‌درمانی و حمایتی برای بسیاری از تازه‌واردان، نیاز است. و اگر سازمان ملل متحد واقعاً مدعی است که اهمیت رو به رشد جمهوری آذربایجان به‌عنوان تأمین‌کنندهٔ انرژی و به‌اصطلاح “دوحه در خزر” بودنش نباید مانع توجه به نگرانی‌های جدّی و برحق در مورد کارنامهٔ سیاه آن کشور در تجاوز، نقض حقوق بشر، و نفرت‌پراکنی دولتی باشد، پس لازم است که برای بررسی رفتار جمهوری آذربایجان و تصمیم‌گیری دربارهٔ واکنش مناسب به وقایع نگران‌کننده‌ای که از سه‌شنبه ۱۹ سپتامبر تا کنون رخ داده است، جلسهٔ اضطراری شورای امنیت را برگزار کند.

دریغا که فقط طی فقط چند روز، قره‌باغ کوهستانی (آرتساخ)، زادگاه و اقامتگاه مردم عادی ارمنی و وارثان تمدنی کهن، از بین رفت. آیا رهبران آذربایجان، ارمنستان، ترکیه، و نیز جامعهٔ بین‌المللی و نهادهای مسئول آن- از جمله سازمان ملل متحد- می‌توانند بار این فاجعه را بر وجدان خود تحمل کنند؟

به نقل از «نامۀ مردم»، شمارۀ ۱۱۹۲، ۱۷ مهر ۱۴۰۲