* دولت جمهوری اسلامی امیدوار بود که با بلوف ادعای کنار گذاشتن تعهدهای خود در برجام و اعلام شروع غنی‌سازی بتواند کشورهای اروپایی را به تصمیم‌گیری‌های مؤثرتری در ارتباط با، و به سود ایران، ترغیب کند، ولی در عمل این تاکتیک جواب نداد و برعکس عمل کرد.

* هشدار اِلی گرانمایه، کارشناس شورای اروپا در روابط خارجی،  … ایران می‌تواند با سرعت بخشیدن به برنامهٔ هسته‌یی‌اش … در عمل شرایطی را به وجود بیاورد که ترامپ به دنبال آن است.

هفتهٔ گذشته سران بریتانیا و فرانسه و آلمان، سه کشور اروپایی امضاکنندهٔ برجام، با ابراز نگرانی از ادامهٔ اقدام ایران به کاهش تعهدهای خود در برجام که قرار بود مشکل روابط بغرنج بین کشورهای غربی و جمهوری اسلامی را کاهش دهد، سازوکار حل اختلافی را که در این توافق‌نامه در سال ۲۰۱۵  پیش‌بینی شده بود علیه جمهوری اسلامی ایران به کار انداختند.

در تاریخ ۵ ژانویه (۱۵ دی)، تهران در مرحلهٔ تازه‌ای از پاسخش به خروج آمریکا از توافق برجام در ماه مه ۲۰۱۸ (اردیبهشت ۹۷) و برقراری مجدد تحریم‌های سنگین دولت آمریکا که اقتصاد متکی به فروش نفت ایران را به‌شدّت زیر فشار می‌گذارد، “مرحلهٔ پنجم و پایانی” روند کاهش تعهدهای برجامی خود را اعلام کرد. دولت حسن روحانی با برداشتن این گام در عمل نشان داد که همان‌طور که پیشتر اعلام کرده بود، در مقابله با تصمیم آمریکا به خروج از برجام، غنی‌سازی اورانیوم و دیگر فعالیت‌های مربوط به آن را گسترش خواهد داد.

دولت‌های آلمان و فرانسه و بریتانیا به‌رغم اختلاف‌نظرهای سیاسی معیّنی که با یکدیگر دارند، می‌گویند که استفاده از سازوکار حل اختلاف موسوم به “ماشه” تنها راه جلوگیری از بغرنج‌تر شدن شرایط بین‌المللی در ارتباط با ایران و موضوع هسته‌یی است، ولی مشخص است که آنها نیز در منگنهٔ توافق هسته‌یی ایران گرفتار شده‌اند و در پی یافتن راهی برای حل‌وفصل موضوع هستند. به نظر می‌رسد که حداقل دولت‌های آلمان و فرانسه با سیاست‌های دولت کنونی آمریکا موافقت چندانی ندارند، امّا دولت جدید بریتانیا به نخست‌وزیری بوریس جانسون پیوند نزدیک‌تری با دونالد ترامپ و سیاست‌های دولت او دارد و به طور عمده در مسیر ترامپ قدم می‌زند.

این سه کشور اروپایی می‌گویند که در مخالفت با استراتژی “فشار حداکثری” دونالد ترامپ در برخورد با حکومت ایران، مجبور شده‌اند که سازوکار حل اختلاف در نظر گرفته شده در برجام را به جریان بیندازند تا ایران را مجبور به بازگشت به تعهدهای هسته‌یی‌اش کنند و از اِعمال مجدد تحریم‌های تعلیق شده بر ایران جلوگیری کنند. وزیران امور خارجی این سه کشور، ژان ایو لو دریان فرانسوی، دومینیک رهاب انگلیسی، و هایکو ماس آلمانی در بیانیهٔ مشترکی اعلام کردند: “ما با توجه به اقدام‌های ایران، چاره دیگری جز این نداشتیم.”

دولت آمریکا اعلام کرده است که از این اقدام سه کشور اروپایی پشتیبانی می‌کند. سخنگوی وزارت امور خارجی آمریکا گفت: “بریتانیا و فرانسه و آلمان در برابر تحریک‌های ایران کار درستی انجام داده‌اند”. او خواستار “افزایش باز هم بیشتر فشارهای دیپلماتیک و اقتصادی” بر جمهوری اسلامی ایران شد. ولی وزیران امور خارجی این سه کشور مهم اروپایی با اشاره به تحریم‌های آمریکا گفتند: ” کشورها ما به کارزار اعمال فشار حداکثری به ایران توسط آمریکا نمی‌پیوندند.”

ایران دولت‌های فرانسه و بریتانیا و آلمان را به تسلیم شدن در برابر دولت آمریکا متهم کرده است. واکنش خشمگینانهٔ مقام‌های رسمی ایران در قالب بیانیهٔ مطبوعاتی یکی از دیپلمات‌هایش چنین بود: “اگر اروپایی‌ها… به دنبال سوءاستفاده از این روند هستند، برای پذیرفتن پیامدهایی هم که پیشتر به آنها اطلاع داده شده بود نیز باید آماده باشند.”

از طرف دیگر، روسیه “اقدام‌های شتاب‌زده و بدون تفکر” را که می‌تواند به “افزایش تنش بر سر این توافق” منجر شود، محکوم کرد.

به جریان افتادن سازوکار حل اختلاف (ام.آر.دی) علیه ایران که از چند هفته پیش اروپایی‌ها تهدید به آن کرده بودند، می‌تواند به برگشت مجدد تحریم‌های سازمان ملل متحد (شورای امنیت) و اتحادیهٔ اروپا علیه ایران منجر شود. پاریس تأکید دارد که اروپایی‌ها نمی‌خواهند این سناریو را “جلو بیندازند”، اما برای نجات توافق‌نامهٔ ۲۰۱۵ (برجام) است که ایران را زیر فشار قرار می‌دهند. مسئول سیاست خارجی اروپا، جوزپ بورل اسپانیایی، نیز تأکید می‌کند که “امروز حفظ آن توافق‌نامه [برجام] مهم‌تر از هر چیز است” و عقیده دارد که جایگزینی آن با توافقی دیگر (اشاره به توافق مورد نظر ترامپ) “غیرممکن” است.

به این ترتیب، سیاستمداران اروپایی مخالفت جدّی خود را با خواست دونالد ترامپ نشان دادند. ترامپ در روز ۸ ژانویه، پس از صدور دستور کشتن قاسم سلیمانی، فرمانده نیروی قدس سپاه پاسداران، و همراهانش در فرودگاه بغداد با شلیک موشک، و برقراری تحریم‌های تازه علیه بنگاه‌ها و مقام‌های ایران، از کشورهای اروپایی خواسته بود که آنها نیز از برجام خارج شوند تا توافق تازه‌ای تدوین و برقرار شود. به نوشتهٔ واشنگتن پُست، به کار انداختن سازوکار حل اختلاف برجام توسط سه کشور اروپایی یادشده نتیجهٔ فشار دونالد ترامپ بوده است. رئیس‌جمهور آمریکا تهدید کرده بود که اگر اروپایی‌ها این سازوکار را فعال نکنند، عوارض گمرکی ۲۵درصدی به خودروهای اروپایی می‌بندد. وزیر دفاع آلمان در مسافرتش به لندن تأیید کرد که این تهدید وجود دارد و واقعی است.

دولت‌های فرانسه و آلمان و بریتانیا هفتهٔ پیش اعلام کردند که امیدوارند دیپلماسی بتواند در این کشمکش جای مناسب خود را به دست بیاورد. اِلی گرانمایه، کارشناس شورای اروپا در روابط خارجی، هشدار می‌دهد که با این حال این سه دولت با “خطر قابل‌توجهی” مواجه‌اند زیرا ایران می‌تواند با سرعت بخشیدن به برنامهٔ هسته‌یی‌اش به این فشارها پاسخ دهد و در عمل شرایطی را به وجود بیاورد که ترامپ به دنبال آن است.

برجام یا توافق پیشنهادی ترامپ؟

در این میان، بوریس جانسون نخست‌وزیر جدید بریتانیا در روز چهارشنبه ۱۵ ژانویه (۲۵ دی) با بیان اینکه بریتانیا از “جایگزینی” قرارداد کنونی [برجام]  با “توافق ترامپ” حمایت می‌کند، نگرانی‌هایی جدّی را در مورد واقعی بودن موضع سه کشور اروپایی یادشده، و در اساس موضع اتحادیهٔ اروپا، برای حفظ برجام و تلاش برای پیدا کردن راه‌حلی عملی و مورد قبول همهٔ‌ طرف‌ها برای بحران موجود، دامن زد. نخست‌وزیر بریتانیا از نزدیک‌ترین متحدان ترامپ در اروپاست. او ترامپ را “معامله‌گری بزرگ” می‌داند، ولی هم او و هم ترامپ در نقض و بر هم زدن توافق‌نامه‌های بین‌المللی و مهم کارنامه‌ای “درخشان” دارند.

گفته می‌شود که در زمانی که وخیم‌ترین شرایط سیاسی ممکن پس از کشته شدن قاسم سلیمانی ایجاد شده بود، نشانه‌هایی که در روزهای بعد از آن از طرف ایران ارسال شد، مانند حملهٔ موشکی به پایگاه‌های آمریکا در عراق با اطلاع قبلی، امید هواداران راه‌حل دیپلماتیک را بیشتر کرده است. اگرچه تظاهرات اعتراضی خیابانی مردم خشمگین ایران علیه بی‌کفایتی حکومت در پی سرنگون کردن هواپیمای مسافربری اوکراینی، وضعیت را بیش از پیش پیچیده و حسّاس کرد. این سؤال نیز مطرح است که دونالد ترامپ که نگران انتخاب مجددش در انتخابات امسال (۲۰۲۰) آمریکاست، در این شرایط آیا جداً خواهان مذاکره با ایران و توافقی جدید است؟ الکس واتانکا، کارشناس مؤسسهٔ خاورمیانه در واشنگتن می‌گوید: “مشاوران ترامپ چه به او خواهند گفت؟ با توجه به وقایع [دو هفتهٔ اخیر]، ترامپ ممکن است در مورد تصمیم به اقدام برای تغییر رژیم [ایران] بگیرد و نه برای مذاکره.”

گفتنی است که پیشبُرد روند سازوکار حل اختلاف برجام ممکن است سال‌ها طول بکشد و معلوم نیست در این مدت چه تحوّل‌هایی در ایران و منطقه رخ خواهد داد. ماری هلن لوبا، نویسندهٔ کتاب “کاوش هسته‌یی ایران”، که در ماه مارس در فرانسه منتشر خواهد شد، وضعیت را چنین پیش‌بینی می‌کند: “این پیشنهاد برای کاهش تنش، بدون تمایل ترامپ به برداشتن تحریم‌های ایران و بدون همکاری ایران، بخت زیادی برای کامیابی ندارد.” یکی از طرح‌های اتحادیهٔ اروپا برای کمک به ایران و حفظ برجام، دور زدن تحریم‌های آمریکا از طریق سامانهٔ مالی اینستکس بود که در ژانویهٔ ۲۰۱۹ ایجاد شد تا تجارت دارو و مواد غذایی با ایران را بدون استفاده از دلار آمریکا امکان‌پذیر کند. ماری هلن لوبا می‌گوید: “این روند نیز هرگز عملی نشد و دلسردی ایران را تشدید کرد.”

جوزپ بورل، مسئول سیاست خارجی و امنیت اتحادیهٔ اروپا، روز پنج‌شنبه ۱۶ ژانویه (۲۶ دی) در دیدارش در  دهلی نو با محمد جواد ظریف همتای ایرانی‌اش، به نظر می‌آید که هنوز می‌خواهد امیدوار باشد. طبق بیانیهٔ‌ منتشر شده در مورد این دیدار: “دو طرف توافق کرده‌اند که در تماس نزدیک باشند و تعامل خود را در هفته‌های آینده ادامه دهند.” جواد ظریف در توییتش به اروپایی‌ها (که متهم به دنباله‌روی از آمریکا هستند)‌ با لحنی عصبانی نوشت: “اگر می‌خواهید شرافت خود را بفروشید، بفرمایید. ولی برای خودتان موضع برتر اخلاقی و حقوقی قائل نباشید. شما چنین موقعیتی ندارید!”

مشخص است که در شرایط بحرانی کنونی که خطر درگیری نظامی و نیز احتمال پیوستن اتحادیهٔ اروپا به اقدام‌های یک‌طرفهٔ آمریکا را نمی‌توان از نظر دور داشت، باید به همهٔ‌ طرف‌ها فشار آورد که برای بیرون رفتن از این بحران، همهٔ امکان‌های موجود برای راه‌حل‌های دیپلماتیک و توان و امکان‌های نهادهایی بین‌المللی مانند سازمان ملل متحد وآژانس بین‌المللی انرژی اتمی را به یاری بطلبند.

حزب توده ایران معتقد است که حکومت ایران باید به دور از هرگونه اقدام های تحریک آمیز و شعارگونه زمینه را برای گفتگو و کاهش تشنج به پیش ببرد. زندگی ملّت که هم‌اکنون نیز در شرایط معیشتی دشواری قرار دارند، مهم‌تر از آن است که دستخوش رقابت‌های افکار جاه‌طلبانه و بیمارگونهٔ دونالد ترامپ و نوفاشیست‌های پیرامون او از یک طرف، و سیاست‌های اسلام‌گرایانه و نابخردانهٔ علی خامنه‌ای و بیت او و دیگر اسلام‌گرایان مناقشه‌طلب و بی‌کفایت حاکم از سوی دیگر بشود. بسیج همهٔ نیروهای صلح‌طلب در ایران و جهان برای ممانعت از تحمیل هرگونه راه‌حل یک‌طرفه و نقض مصالح عالی مردم ایران و تهدید آیندهٔ صلح‌آمیز کشور ضروری است. در شرایط صلح‌آمیز است که پیکار جنبش مردمی برای زندگی شایسته می‌تواند بهتر پیش برود. این امر بدون اتحاد عمل همهٔ نیروهای صلح‌طلب، ترقی‌خواه، ملی و دموکرات ممکن نخواهد شد.

نامهٔ مردم