“کانون نیم‌قرن پنجه در پنجهٔ این توفان که در خیال و کارِ برکندنِ ریشهٔ آن بوده، بالیده و پیش آمده است، حوادث بسیاری پشت سر گذاشته و فرازونشیب فراوان دیده و از خیل دام‌های ریزودرشت جستجو اکنون اینجاست، در نخستین روز از اردیبهشت ۱۳۹۷، روز پنجاه‌سالگی‌اش؛ همچنان در کار ستیز با سانسور و دفاع از آزادی بیان و متشکل کردن نویسندگان” [برگرفته از: بیانیهٔ کانون نویسندگان ایران، به‌مناسبت پنجاهمین سالگرد تأسیس آن].

اقدام رژیم شاه به برپا کردن کنگره‌یی فرمایشی از نویسندگان و شعرا و اعلام برگزاری آن با ‌نام “کنگره نویسندگان ایران” از سوی دولت و کارگزارانش در ۱۳۴۶ واکنش نویسندگان و شاعران کشور را برانگیخت. آنان با انتشار “بیانیه دربارهٔ کنگرهٔ نویسندگان” واکنش خود را آشکار کردند. در این بیانیه ازجمله آمده بود: “چون خبر تشکیل کنگره‌یی به‌نام ٬کنگرهٔ نویسندگان و شعرا و مترجمان٬ اعلام شده است، ما امضاکنندگان زیر لازم می‌دانیم که این مطالب را به‌اطلاع مردم و مقامات مملکت برسانیم: ۱.‌ چون هدف از تشکیل چنین کنگره‌هایی اصولاً فراهم آوردن زمینه‌یی برای اجتماع اهل قلم و تبادل آزادانهٔ افکار و آراء میان ایشان است، از نظر ما، شرط مقدماتی چنین اجتماعی وجود آزادی‌های واقعی نشر و تبلیغ و بیان افکار است. درحالی‌که دستگاه حکومت با دخالت‌های مستقیم و غیرمستقیم خود در کار مطبوعات و نشر کتاب و دیگر زمینه‌های فعالیت‌های فکری و فرهنگی (که موارد بیرون از حد آن را به‌کمک اسناد و ارقام می‌توان ذکر کرد) آن آزادی‌ها را عملاً از میان برده است. بنابراین، ما وجود چنین کنگره‌یی را با فقدان شروط مقدماتی آن مفید و ضروری نمی‌دانیم. از نظر ما آن شرط مقدماتی با رعایت کامل اصول قانون اساسی در آزادی بیان و مطبوعات و مواد مربوط اعلامیهٔ جهانی حقوق بشر فراهم خواهد شد. … ”

به‌دنبال این واکنش و گسترده شدن تأثیر آن، نویسندگان و شاعران به‌منظور رویارویی با سیاست‌های فرهنگی رژیم شاه که علاوه بر سانسور آثار نویسندگان و شاعران کشور اقدام به ممنوع‌القلم کردن بسیاری از آنان نیز کرده بود، به برپایی کانون نویسندگان ایران تصمیم گرفتند. عزم آنان برپایی کانونی صنفی بود به‌هدف همبستگی نویسندگان و شاعران کشور در درجه نخست به‌منظور مبارزه با سانسور و پوشال کردن آثار چاپ‌شده‌شان در چاپخانه و همچنین احقاق حق در موارد دیگر مسائل صنفی و ازجمله در مورد روابط با ناشران در زمینهٔ چاپ و نشر آثارشان. این تصمیم در سال ۱۳۴۷ عملی شد. در نشستی رسمی از سوی نویسندگان و شاعران معترض به سانسور و ممنوع‌القلمی در ۱۵ فروردین‌ماه ۱۳۴۷، و به‌علاوهٔ چند نشست دیگر در ادامهٔ آن، متن منشوری که تشکیل کانون نویسندگان ایران را رسماً اعلام می‌داشت، به‌قلم محمود اعتمادزاده (به‌آذین) و زیر عنوان: «دربارهٔ یک ضرورت» و اساسنامهٔ کانون (که به‌وسیلهٔ داریوش آشوری و محمدعلی سپانلو تهیه شده بود) به‌تصویب رسیدند. اعضای نخستین هیئت دبیران کانون نویسندگان ایران عبارت بودند از: زنده‌یادان سیمین دانشور، محمود اعتمادزاده (به‌آذین)، نادر نادرپور، سیاوش کسرایی، و نیز داریوش آشوری و اسماعیل خویی (اعضای اصلی). غلام‌حسین ساعدی و بهرام بیضایی (اعضای علی‌البدل). رئیس کانون، سیمین دانشور. سخنگو، نادر نادرپور. بازرسان مالی، نادر ابراهیمی و فریدون معزی‌مقدم. صندوق‌دار، فریدون تنکابنی. منشی کانون، اسماعیل نوری‌علا.

جلسه‌های کانون سپس در مدرسه‌یی به‌نام “به‌آذین”- واقع در تهران‌پارس که فریدون تنکابنی تدارک آن را دیده بود- تشکیل می‌شد. رژیم شاه با اقدام‌های ایذایی درمورد کانون، ادامهٔ سانسور آثار نویسندگان و شاعرانی که از فقر و محرومیت‌های مردم می‌گفتند، کانون را در شرایطی بسیار دشوار قرار داده بودند. با دستگیری فریدون تنکابنی در سال ۱۳۴۹ به‌دلیل انتشار کتاب “یادداشت‌های شهر شلوغ” و انتشار بیانیه‌یی از سوی کانون در اعتراض به‌این دستگیری و حمایت از این نویسنده که متعاقب آن به‌آذین، ناصر رحمانی‌نژاد و محمدعلی سپانلو نیز دستگیر شدند، درعمل عمر فعالیت این کانون نوپا را که چندان نپایید، به‌پایان رساند.

کانون در سال ۱۳۵۶ و در پرتو نضج جنبش مردمی در مبارزه با استبداد رژیم شاه، نامهٔ سرگشاده‌ای خطاب به امیرعباس هویدا، نخست‌وزیر وقت، منتشر کرد. در این نامه که ۴۰ نفر از نویسندگان و شاعران آن را امضا کرده و دولت را به رعایت مواد قانون اساسی در ارتباط با آزادی اندیشه و بیان و قلم ملزم دانسته بودند، کانون فعالیت دوبارهٔ خود را آغاز کرد. اعضای کانون نویسندگان ایران با دفاع از آزادی بیان و مبارزه با سانسور رژیم شاه، یا به‌عبارتی مبارزه برای برقراری دمکراسی در جامعه، درعین‌حال با ابزاری دیگر و بسیار مهم در ضدیت با دیکتاتوری در روشنگری افکارعمومی در آن لحظه‌های حساس نقشی مؤثر داشت.

تصمیم هیئت دبیران منتخب تیرماه ۱۳۵۶ کانون به اجرای برنامهٔ “ده شب شعر” و سخنرانی که با یاری و حمایت بی‌دریغ همهٔ اعضا و هواداران کانون در مهرماه ۱۳۵۶ در باغ انجمن ایران و آلمان برگزار شد، اشتیاق مردم خواهان آزادی بیان و به‌ویژه جوانان تشنهٔ دمکراسی را با اشعار و سخنان پرشور شاعران و نویسندگان در ستایش بیان آزاد به‌شدت برانگیخت.

پس از انقلاب، در سال ۱۳۵۸، هیئت دبیران تازه‌ای امور کانون را به‌عهده گرفت. هیئت دبیران جدید در حرکتی غیرصنفی و خلاف اساسنامه، پنج تن از اعضای قدیمی کانون و ازجمله چهرهٔ مؤثر و سازمان‌دهندهٔ پیش‌کسوت تشکل نویسندگان- به‌آذین- را از عضویت در کانون محروم کرد. درنتیجه، تجربه‌یی ناخوشایند در تلاش نویسندگان و هنرمندان به‌منظور فعالیت در تشکل صنفی‌ای واحد به‌وجود آمد. تشکل جدیدی با نام “شورای نویسندگان و هنرمندان” به‌وجود آمد که چهره‌هایی برجسته در داستان‌نویسی و شعر معاصر، تئاتر، موسیقی، نقاشی و سینما با‌ عضویت نزدیک به ۲۵۰ نفر در آن شرکت کردند. در سال ۱۳۶۲، با دستگیری اعضای این شورا از سوی دستگاه امنیتی ادامه فعالیت آن ممنوع شد. چند سال پس از آن [احتمالاً ۱۳۶۹] هم تشکل “کانون نویسندگان ایران” با هجوم نیروهای امنیتی عملاً به محاق فرورفت.

در سال ۱۳۷۳ و پس از انتشار نامه “ما نویسنده‌ایم”، کانون نویسندگان ایران توانست در ۴ آذرماه ۱۳۷۸ نخستین مجمع عمومی دوره جدید فعالیتش را- با وجود تمام محدودیت‌های اعمال‌شده از سوی رژیم و ارگان‌های امنیتی‌اش- با حضور ۱۲۰ شاعر، نویسنده، مترجم و پژوهشگر و با پیام زنده‌یادان احمد شاملو و سیمین دانشور برگزار کند. رضا خندان مهابادی، عضو هیئت دبیران کانون نویسندگان، در گفتگو با بی‌بی‌سی فارسی، گفت کانون تنها تشکیلات مستقل نویسندگان و روشنفکران ایران در نیم قرن اخیر ایران است و تنها تشکیلات مدافع منافع آنان. ایشان در ادامه گفت: “در بیان میزان اهمیت و تأثیر این کانون همین بس که حاکمیت همواره اعضای این کانون را تحت فشار گذاشته تا جایی که حتی چند نفر از اعضای این کانون را کشته است [زنده‌یادان محمدجعفر پوینده و محمد مختاری.- «نامه مردم»]. طبیعتاً اگر این کانون و فعالیت‌هایش بی‌اثر بود کاری به کارش نداشتند؛ چون مؤثر و معتبر و خوشنام بوده مدام تحت فشار بوده است.”

کارگزاران امنیتی رژیم جمهوری اسلامی از برگزاری رسمی نشست‌های کانون نویسندگان ایران به‌شدت مانع می‌شود. دستگاه امنیتی رژیم ولایی حتی از برگزاری پنجاهمین سالگرد برپایی کانون نویسندگان مانع شده است. به‌رغم همهٔ این فشارها، کانون نویسندگان ایران در بیانیه‌یی که به‌مناسبت پنجاهمین سالگرد تأسیس آن منتشر کرده تأکید کرده است که همچنان در کار ستیز با سانسور است.

حزب تودهٔ ایران، پنجاهمین سالگرد تأسیس کانون نویسندگان ایران را به همهٔ اعضای آن و به همهٔ نویسندگان، شاعران و هنرمندان کشور و تمامی نیروهای مترقی و مبارز راه آزادی بیان، تبریک می‌گوید.
نامۀ مردم