بیش ازیک‌صد سال پیش، جامعه فئودالی ایران با یک تحرک انقلابی خود را در بزرگراه پیشرفت و تمدن جهانی قرار داد و مردم ما با مبارزه‌ای خستگی‌ناپذیر سکوت اجتماعی، واپس‌ماندگی، و استبداد کهن را شکست دادند.

خصلت‌ها و تحولات اجتماعی در دوره‌های مختلف انقلاب مشروطیت

انقلاب مشروطیت در ایران، یکی ازبزرگ‌ترین جنبش‌های خلقی تاریخ معاصر در منطقه خاورمیانه و سرآغاز تحول بزرگ اجتماعی، فرهنگی، و سیاسی در میهن ما بود. زنده‌یاد رفیق رحمان هاتفی( مهرگان)، انقلاب مشروطیت را “سرچشمه تاریخ معاصر ایران” می‌نامد.

در روال این انقلاب، نظام سنتی درهم پاشیده شد و روند استقرار تدریجی و پرمخاطره روابط فرماسیون سرمایه‌داری آغاز گردید. در شروع این دوره، ایران کشوری فئودالی و در چنگال اهداف اسارت‌بار استعمارگران، به‌‌خصوص استعمارگران انگلیس و روسیه تزاری دست‌وپا می‌زد. ماهیت انقلاب در این فاز تاریخی الزاماً خصلتی “ضد فئودالی و ضد استعماری” داشت. در آستانه انقلاب مشروطه بخش‌های عمده بازار ایران در دست امپریالیسم و به‌ویژه امپریالیسم انگلستان بود. نارضائی عمیق در میان مردم از دولت و عملکرد آن وجود داشت. تشدید ستم فئودال‌ها و رژیم مستبد شاه قاجار، تجاوزات بی‌بندوبار اشراف و زمین‌داران، دعاوی روحانیت وابسته به فئودال‌ها ومجموعه‌ای از حوادث دیگر زندگی را بر مردم تباه کرده بود. پدید آمدن ضرورت تحول در جامعه بر پایه این وضعیت تاریخی بوده و بدین‌سان مقدمات عینی و ذهنی انقلاب مهیا گردید. انقلاب مشروطه بر زمینه تضادهای درونی جامعه ایران – به‌ویژه تضاد بین سیاست کشورهای استعمارگر امپریالیست و خواست مردم ایران برای حفظ استقلال، تأمین عدالت و برابری و برقراری آزادی و قانونیت از یک سو و از سوی دیگر تضاد بین نیروهای رشدیابنده نو (کارگران، دهقانان، خرده بورژوازی، وسرمایه‌داری ملی) و سرمایه‌داری کمپرادور وابسته به امپریالیسم- شکل گرفت.

مظفرالدین شاه قاجار تحت فشار اعتراض‌های مردم و امواج عظیم جنبش انقلابی در ۱۴ مردادماه ۱۲۸۵ (۱۹۰۶ میلادی) فرمان تدوین قانون اساسی و درادامه فرمان تشکیل مجلس و انتخابات را صادر کرد.

این دستاورد ارزنده و بزرگی در فاز اول انقلاب بود که در نتیجه مبارزه توده‌ای و برقراری جنبش آزادی‌خواهانه میسر شد. در تاریخ ایران برای نخستین بار نیروی پرتوان مردمی استبداد دیرپا را به‌زانو درآورد و تشکیل مجلس منتخب مردم را به دربار و حامیان خارجی آن- یعنی قدرت‌های امپریالیستی- تحمیل نمود. اما استعمارگران، به‌ویژه روسیه تزاری و انگلیس با کمک عوامل خود مانند درباریان، روحانیون وابسته به فئودال‌های بزرگ، و زمین‌داران که منافع خود را درخطر می‌دیدند به توطئه و فعالیت مخرب ادامه دادند. با تحریک تزار و حمایت انگلستان محمدعلی شاه که اکنون بعد از مرگ مظفرالدین شاه بر تخت سلطنت نشسته بود، خواستار توقف اجرای قانون مشروطه و انتخابات شد.همچنین بر پایه این تحریکات، محمدعلی شاه سرانجام به‌دست لیاخوف، قزاق روسیه تزاری، مجلس را به توپ بست، کودتا انجام داده و تعدادی از آزادی‌خواهان و انقلابیون ازجمله جهانگیرخان صوراسرافیل، جمال‌الدین واعظ، و ملک‌المتکلمین را مورد تعقیب و کشتار قرار داد. با اجرای این کودتای خائنانه مرحله دوم انقلاب مشروطه آغاز گردید. در این مرحله که توده‌های مردم و محرومان شهر و روستا نقشی اساسی داشتند، مبارزه با استبداد و توطئه‌های استعمارگران، به مقاومت و خیزش تاریخی و فراموش نشدنی تبریز انجامید. تبریز به دژ انقلاب مشروطه بدل شد. دسته‌های مسلح مردمی در دفاع از آرمان‌های مشروطیت تشکیل گردید و علی مسیو، حیدرعمواغلی، ستارخان، و باقرخان به چهره‌های اصلی مبارزان بدل شدند. ستارخان، این زحمتکش گمنام، با شایستگی تمام لقب سردارملی گرفت. انجمن‌های مردمی در این مرحله نقش مهمی ایفا کردند. این تشکل‌ها در جلب توده‌های مردم به زندگی سیاسی بسیار کوشا بودند. در این بین انجمن غیبی که مهم‌ترین مرکز اجتماعیون عامیون- سوسیال دموکراسی انقلابی ایران- بود، دفاع قهرمانانه تبریز و پیشبرد انقلاب را فرماندهی می‌کرد. نبرد تبریز از صفحات درخشان مبارزات انقلابی خلق‌های جهان است. لنین درباره اهمیت و ارزش نبردهای تبریز از جمله نوشته است: “اما مبارزات مسلحانه تبریز و پیروزی‌های انقلابیون که به‌نظر می‌آمد به‌کلی درهم شکسته باشند، نشان می‌دهد که جلادان شاه ایران حتی با کمک لیاخوف‌های روسی و دیپلمات‌های انگلیسی، با یک مقاومت شدید از پائین روبرو هستند.”۱

یازده ماه مقاومت قهرمانانه تبریز به شاه قاجار، روحانیون وابسته به دربار، فئودال‌ها و حامیان امپریالیستی آنان ثابت کرد که انقلاب مشروطه را نمی‌توان به‌سادگی نابود کرد. دفاع تبریز باعث شد که مشروطه خواهان در تهران، رشت، اصفهان، و دیگر مناطق ایران به مبارزه با ارتجاع و دربار برخیزند. سرانجام تهران به‌دست مشروطه‌خواهان افتاد و توطئه مشترک ارتجاع و امپریالیسم با نیروی قهر انقلابی درهم کوبیده شد. در اثرمبارزه و فعاالیت خستگی‌ناپذیر اجتماعیون-عامیون که سَلَف حزب کمونیست ایران وحزب تودهٔ ایران می‌باشد و با توجه به شرایط عینی جامعه آن روز ایران، انقلاب مشروطه در روند خود از چارچوب شعارهای لیبرالی خارج و خصلت‌های دموکراتیسم و مردم‌گرائی انقلابی را گیرا می‌شود. بعد از دهه‌ها رکود، برای اولین بار تحت تأثیر انقلاب مشروطه، زنان وارد حیات سیاسی و اجتماعی کشور شدند. نقش زنان به‌ویژه در دفاع قهرمانانه تبریز برای حفظ انقلاب و مبارزه دوشادوش آنان همراه با مردان برضد استبداد، سپهر آغاز فصل نوینی در زندگی اجتماعی زنان میهن ما بود. انقلاب مشروطه همچنین با وجود کاستی‌هایش، مفهوم هویت ملی را تقویت کرده و سطح آگاهی اجتماعی و سیاسی مردم را بالا برد و امکان گسترش اندیشه‌های نو ازجمله اندیشه سوسیالیسم علمی را فراهم آورد. انقلاب مشروطه در این عرصه به‌خصوص سبب رشد چشمگیر انتشار روزنامه، کتاب، و پدید آمدن نسل نوینی از روزنامه‌نگاران، نویسندگان، و روشنفکرانی شد که جهانگیرخان شیرازی، بنیان‌گذار روزنامه صوراسرافیل، و دهخدا از نخستین نمونه‌های آن هستند.

علت‌های شکست انقلاب مشروطیت

تاریخ ایران و خصوصأ مبارزات پرشوری که به انقلاب مشروطه در سده بیستم سرانجامید را زنده‌یاد احسان طبری چنین بازگو کرده است: “تاریخ ایران درقرن نوزدهم و بیستم تاریخ به‌هم بسته و به‌هم پیوسته‌ای است که در روند آن مضمون واحدی وجود دارد و آن مضمون عبارت است از زوال تدریجی جامعه سنتی فئودال- پاتریارکال و استقرار کُند و دردناک جامعه سرمایه‌داری.”

این انقلاب تحولی ژرف در گذاری کُند و دردناک در جامعه ایران برجا گذاشت. عناصر تشکیل دهنده این انقلاب متنوع، ناهمگون، متضاد، و گسترده بودند. لذا انقلاب مشروطه در نیمه راه ناکام ماند و به‌رغم پیروزی نظامی و سیاسی قادر به سرنگونی فئودالیسم و ریشه‌کنی امپریالیسم نگردید. در این مورد که چرا انقلاب نتوانست فئودالیسم را به گور سپرده و به نفوذ امپریالیسم در حیات کشور پایان دهد، رفیق قهرمان رحمان هاتفی درکتاب خود “انقلاب ناتمام” به‌درستی چنین نوشته است: “دلیل این امر (ناکامی انقلاب) را نخست باید در ضعف نسبی بورژوازی ملی ایران و سستی نهادهای اساسی آن جست، بورژوازی ایران هویت کاملی نداشت. در کنار بورژوازی تجاری، جای بورژوازی صنعتگر خالی مانده بود. این کمبود که خود محصول یک رشته حوادث تاریخی بود، به‌نوبه خود باعث وارد آمدن زخم عمیقی بر بدن انقلاب شد و ضعف ناشی از این خونریزی طبقه الهام‌بخش و رهبری کننده انقلاب را به تعدیل خویش و سازش با خصم دوگانه‌اش امپریالیسم و فئودالیسم واداشت. …” رفیق هاتفی همچنین ادامه می‌دهد:”بورژوازی ملی و خرده‌بورژوازی که در مرحله نخستین انقلاب مشروطه تا بستن مجلس و شروع دوره استبداد صغیر نقش اساسی داشتند، بعد از کودتای استبداد (محمدعلی شاه)- امپریالیسم و در جریان پیکار فرساینده با آن رنجور شدند. … قدرت سیاسی که تا پیش از انقلاب مشروطیت در مشت فئودال‌ها بود، در جریان مبارزات نظامی و سیاسی بعد از امضای فرمان مشروطیت تقسیم شد، بی آنکه این تقسیم‌بندی درنهایت قدرت فائقه فئودالیسم را بگیرد. … انقلاب مشروطه یک انقلاب رهائی‌بخش ملی بود و وقتی پیروز شد هرطبقه سهم خود را از این پیروزی مطالبه کرد. فئودال‌ها و خان‌های عشیره‌نشین با پیروزی‌های نظامی‌شان موقعیت سیاسی‌شان را تضمین و تحکیم کرده بودند و حضور همه‌جانبه آنان در دولت و قَلب انقلاب، یعنی مجلس به‌زودی به‌صورت ترمزی برای نهضت درآمد. …” به این ترتیب انقلاب مشروطیت گرچه تحولی ژرف و بنیادین پدید آورد و ضربه‌هایی سهمگین بر پیکر نظام فرتوت سنتی و فئودالیسم وارد ساخت، اما سیمای بارز یک انقلاب بورژوائی را نداشت و لاجرم ناتمام باقی ماند.

انقلاب مشروطیت، تجربه‌ای ارزشمند برای مبارزه امروز مردم میهن ما

با انقلاب مشروطیت زمینه‌هائی برای تحول به‌سودِ قانونیت، خلعِ ید از روحانیت در بسیاری از عرصه‌ها، آموزش‌وپرورش نو، حق آزادی بیان، اندیشه، قلم، اجتماعات، و حزب‌ها، و دادگستری نو فراهم آمد و این پدیده‌ها همراه با مبارزه خستگی‌ناپذیرِ جنبش کارگری و کمونیستی ایران (در هر سه مرحله تاریخی حیاتش یعنی مرحله فعالیت “اجتماع- عامیون”، “حزب کمونیست ایران” و “حزب توده ایران”) به عرصه‌های فرهنگی، سیاسی، و اجتماعی میهن ما وارد شد. مشروطیت تاریخ ایران را برای همیشه به‌سود حق حاکمیت مردم ورق زده است.

اکنون که میهن ما در چنگال استبداد و خودکامگی در لباس ولایت فقیه اسیر است، تجربیات مبارزات بیش از یک‌صد سال گذشته، به‌ویژه انقلاب بزرگ مشروطیت که ایران را از خواب قرون بیدار و به جاده پیشرفت و تکامل اجتماعی رهنمون ساخت، بسی اهمیت می‌یابد. همان‌طور که استبداد سلطنتی نتوانست در تاریخ ماندگار شود، دیکتاتوری ولایی نیز نخواهد توانست برای همیشه بر این کشور مسلط بماند. حزب تودهٔ ایران راه نجات مردم و میهن از بحران به‌شدت فزایندۀ اقتصادی، اجتماعی، و سیاسی کنونی را نه در بَزَک کردن سیمای کریه ارتجاع، نه در چشم امید داشتن به کمک خارجی امپریالیسم و دیگر مرتجعان منطقه و نه در تشویق مردم به قبول شرایط کنونی و به اصطلاح پائین آوردن سطح توقع های‌شان، بلکه در تلاش و مبارزه مشترک همه نیروهای مترقی و آزادی‌خواه و شرکت سازمان یافته نیروهای اجتماعی در به‌چالش کشیدن حاکمیت ارتجاعی کنونی می‌داند. رژیم ولایت فقیه در نقطه مقابل حق حاکمیت مردم قرار دارد. مردم میهن ما با فرارسیدن سالروز انقلاب مشروطیت و درآستانه دومین سالگرد خیزش مردمی “زن، زندگی، آزادی” این فرصت را می‌یابند تا باردیگر، به گذشته انقلابی خود نظری افکنده و با به‌کار بردن درس‌ها و تجربه‌های تاریخی به‌سوی پایان دادن به رژیم دیکتاتوری و استقرار حکومتی ملی و دموکراتیک حرکت کنند.

۱.‌ به‌نقل از: مجله “دنیا”، شماره۱، سال ۱۳۵۹، صفحه ۴۴.

به نقل از «نامۀ مردم»، شمارۀ ۱۲۱۳، ۸ مرداد ۱۴۰۳