بار دیگر میهن ما و مردم ایران با مصیبت دیگری روبرو شدند. این بار ویروسی خطرناک به نام کووید-۱۹ (که اشاره به کورونا، ویروس، بیماری، و ۲۰۱۹ دارد) به جان مردم افتاده است.

بر اساس اطلاعات منتشر شده، این ویروس، که عامل بیماری‌های تنفسی حادّ و ناگهانی است و علائم ظاهری آن تا حدّی شبیه به آنفلوآنزای معمولی است، نخست در شهر ۱۱میلیونی ووهان در استان هوبِی در کشور چین مشاهده شد که در فاصلهٔ‌ کوتاهی به شهرهای دیگر چین منتقل شد و گسترش یافت.

طبق آمار موجود، تا تاریخ نوشتن این متن (شنبه ۱۰ اسفند)، نزدیک به ۸۷هزار نفر در سراسر جهان به این ویروس مبتلا شده‌اند که از آن میان، نزدیک به ۸۰هزار مورد در چین بوده است. پس از چین، کرهٔ جنوبی با بیشتر از ۳۵۰۰ مبتلا، و ایتالیا و ایران به ترتیب با حدود ۱۱۰۰ و ۵۹۰ مورد ابتلا به این ویروس، بیشترین موارد ابتلا را دارند. اگرچه تا کنون نزدیک به ۳۰۰۰ نفر در سراسر جهان جان خود را به علّت ابتلا به ویروس کووید-۱۹ از دست داده‌اند- که در حدود ۹۴درصد از آنها در چین بوده است- ولی خوشبختانه به علّت واکنش منظم و منضبط و علمی به‌ویژه در چین در مقابله با گسترش این ویروس، میزان کلی مرگ ناشی از این ویروس در سراسر جهان کمتر از ۳٫۵درصد مبتلایان بوده است و به نظر می‌آید که آمار مبتلایان به این ویروس در چین در حال کاهش تدریجی است. طبق آمار رسمی اعلام شده در ایران، شمار تلفات جانی در ایران تا روز شنبه ۱۰ اسفند ۴۳ نفر (۷٫۲درصد مبتلایان) بوده است که متأسفانه پس از شمار تلفات در چین، بیشترین میزان مرگ در کشورهای آسیب‌دیده از این بیماری بوده است.

آنچه مهم است، مقابلهٔ جهانی با این ویروس برای مهار همه‌گیری آن است و این عرصه‌ای است که همکاری و همیاری همهٔ جهانیان را می‌طلبد، چون چیزی نیست که فقط بخش یا بخش‌های معیّنی از جامعه‌های معیّن را هدف بگیرد. مثل ویروس سرماخوردگی و آنفلوآنزا، این ویروس دستگاه تنفسی هنوز داروی معالج ندارد و مثل باکتری‌ها با آنتی‌بیوتیک قابل درمان نیست. امّا بدن خود انسان می‌تواند با آن مقابله و در نهایت آن را دفع کند. به همین دلیل،‌ سالمندان و افراد دارای بیماری‌های مزمن مثل فشار خون بالا یا قند (دیابت) بیشتر از جوانان و افراد سالم در معرض آسیب دیدن از آن قرار دارند. امّا می‌شود برای آن واکسن پیشگیری ساخت. به فاصلهٔ فقط چند روز از شیوع این ویروس، مقام‌های چینی توالی ژنتیکی این ویروس را یافتند و در اختیار کارشناسان جهان قرار دادند. در روزهای بعد، انستیتو پاستور فرانسه و چند مرجع معتبر دیگر نیز توالی ژنتیکی این ویروس را شناسایی و تأیید کردند. در حال حاضر کارشناسان چند کشور جهان با استفاده از این اطلاعات برای یافتن واکسن مؤثر در مقابل این ویروس مطالعه و پژوهش و آزمایش می‌کنند و تا کنون به نتایج خوبی هم رسیده‌اند و اکنون در حال امتحان برخی داروها در بر روی جانورها در آزمایشگاه‌ها هستند. ولی تا رسیدن به نتیجهٔ قطعی و تهیه و توزیع داروی مؤثر، هنوز راه درازی در پیش است و فعلاً تنها راه مؤثر، رعایت اقدام‌های احتیاطی و پیشگیرانه است. در صورت نبود مراقبت و نظارت و پیشگیری کافی، این خطری است که می‌تواند کل بشر روی کرهٔ زمین را به طور جدّی تهدید کند. خوشبختانه در قرن بیست‌ویکم دستاوردهای علمی و فناوری بشر در حدّی است که امکان برای مقابله با چنین همه‌گیری‌هایی زیاد است، و فقط باید به طور منصفانه و با مدیریت علمی و با اتکا به شیوه‌های پزشکی مناسب، در اختیار همگان قرار بگیرد. در این میان، پزشکان و پرستاران و بهیاران و کارشناسان آزمایشگاهی، و کارشناسان ایمنی‌شناسی و همه‌گیری و دانشمندان ویروس‌شناسی و… نقش و وظیفهٔ مهمی به عهده دارند. از آنچه تا کنون در چین و ایران و دیگر کشورهای جهان دیده شده است چنین برمی‌آید که این متخصصان علمی و کاربردی با تمام وجود و متعهدانه به وظیفهٔ خود عمل کرده‌اند و دانش و مهارت خود را در خدمت نجات مبتلایان به بیماری به کار برده‌اند. متأسفانه کورونا از میان این زحمتکشان نیز قربانیانی گرفته است، از جمله پزشکان و پرستارانی در چین و ایران که جان خود را در راه خدمت به مردم از دست داده‌اند.

مدیریت این بحران نیز عامل مهمی است که در کشورهای گوناگون موفقیت‌ها و دشواری‌ها و کمبودهایی جدّی داشته است. در چین موفق شدند قرنطینهٔ وسیعی را اِعمال کنند و اکثریت مردم نیز داوطلبانه و با اعتماد به مسئولان کشور، به دستورهای مسئولان برای حفظ جان مردم و مهار گسترش بیماری گوش دادند و با آنها همکاری کردند. میزان اعتماد مردم به دولت و مسئولان پزشکی و درمانی و اطلاع‌رسانی، عامل مهمی در همکاری جمعی در چین در مقابله با این ویروس خطرناک بوده است. دولت چین حتّی تا آنجا پیش رفت که برای رفاه مردم و گذران زندگی، امکان تحویل غذا و دارو به محل زندگی (و قرنطینه) مردم را فراهم کرد که همچنان نیز ادامه دارد.

در ایتالیا نیز میزان گسترش ویروس وسیع بوده است و متأسفانه از میان ۱۱۲۸ نفر مبتلایان به این ویروس تا روز شنبهٔ گذشته، ۲۹ نفر (در حدود ۲٫۶درصد) جان خود را از دست داده‌اند. در بخش‌هایی از ایتالیا نیز قرنطینه کردن مردم اِعمال شده است تا بتوانند از گسترش انتقال ویروس تا حدّ ممکن جلوگیری کنند.

متأسفانه در جمهوری اسلامی ایران مدیریت بحران بسیار ضعیف بوده است، و میزان اعتماد عمومی به دولت و حکومت به اندازه‌ای پایین است که هماهنگی فعالیت‌های احتیاطی و پیشگیرانه در روزهای اوّلِ اعلام ورود این ویروس به ایران چندان موفقیت‌آمیز نبود. وقتی که در اعلام ورود ویروس به ایران به خاطر مصحلت سیاسی (راه‌پیمایی ۲۲ بهمن و برگزاری انتخابات) تأخیر می‌شود- که موجب خشم مردم شد، وقتی که پروازهای شرکت هواپیمایی ماهان پس از اعلام لغو پروازها به چین باز هم ادامه پیدا می‌کند، یا وقتی که ولی فقیه موضوع را کوچک قلمداد می‌کند، رئیس‌جمهور اوّل مسئله را “توطئه” می‌دانند و بعد شرایط را “از روز شنبه” تحت کنترل اعلام می‌کند و دو روز بعد وزیر بهداشتِ او می‌گوید “پیکِ [نقطهٔ اوج] اصلی بیماری در هفتهٔ آینده است”، یا وقتی که معاون وزارت بهداشت، یک روز پیش از اعلام اینکه مبتلا به ویروس کووید-۱۹ شده است، در مصاحبهٔ تلویزیونی‌اش بارها سرفه می‌کند بدون اینکه جلوی دهانش را بگیرد، و با وجود احساس بیماری، بدون رعایت احتیاط و پیشگیری بهداشتی در نشست خبری سخنگوی دولت حاضر می‌شود و صحبت می‌کند، طبیعی است که اعتماد مردم به مسئولان کشور زایل می‌شود. عدم اعتماد به مسئولان و مدیران ایران به خودِ ایران نیز محدود نشد. از آنجا که مسافران ایرانی یکی از عوامل انتقال ویروس به کشورهای دیگر به‌ویژه در خاورمیانه و حتّی تا کانادا و نیوزیلند بودند، بیشتر از ده کشور همسایهٔ ایران برای حفظ جان شهروندان خود، از جمله تصمیم به بستن مرزهای (هوایی و غیره) خود با ایران گرفتند تا از انتقال ویروس از ایران به کشورشان جلوگیری کنند. آمریکا هم اعلام کرد که محدودیت‌هایی برای مسافران از ایران (و کره جنوبی و ایتالیا) اعمال خواهد کرد.

با وجود این، به لطف اطلاع‌رسانی کارشناسان داخلی (از جمله ترجمهٔ دستورالعمل عمومی پیشگیری از ابتلا به کووید-۱۹ از زبان چینی توسط مدیر و دانشجویان گروه چینی دانشکدهٔ زبان دانشگاه تهران) و نهادهای بین‌المللی مثل سازمان جهانی بهداشت وابسته به سازمان ملل متحد- که جزوه‌ای را به دو زبان فارسی و انگلیسی برای آگاهی‌رسانی در مورد این ویروس منتشر کرد- و دسترسی به شبکه‌های اجتماعی و رسانه‌های مجازی، خوشبختانه اطلاعات مفید زیادی توسط کارشناسان علمی کاردان در اختیار مردم ایران گذاشته شده است که بی‌تردید تأثیر مثبتی در مقابله با وضع موجود دارد. آنچه در این میان گاه موجب سردرگمی شده است، انتشار و پخش اطلاعات بی‌پایه و اساس و شایعه‌مانند در مورد بیماری و راه‌های “درمان” یا مقابله با آن، دستورهای ضدعلمی و خرافی برخی از اسلام‌گرایان تاریک‌اندیش در ایران (و انواع مذهبی‌ها در کشورهای دیگر)، و از همه بدتر، پنهان‌کاری مسئولان حکومتی و سیاسی-امنیتی کردن مسئله بوده است که مثل همیشه با انکار شروع شد و سپس با پیام‌های سردرگم و متناقض و دادن آمارهای نادرست و غیرقابل‌اعتماد ادامه یافت. کوتاهی عمدی مسئولان حکومتی و خرافه‌پرستان در ایران در حفاظت از جان مردم د رمقابل این ویروس، مصداق جرم و قابل محاکمه خواهد بود.

خوشبختانه در روزهای اخیر تصمیم به تعطیل کردن مدرسه‌ها و دانشگاه‌ها و بازارها، محدود کردن ساعت کار بانک‌ها و اداره‌ها، و حتّی تعطیل کردن مجلس نمایندگان، به اعتقاد صاحب‌نظران پزشکی و مدیریت بحران اقدام مؤثری بود که به کنترل کردن انتشار ویروس کمک می‌کند. امّا هنوز نگرانی‌هایی جدّی وجود دارد دربارهٔ محیط‌های کار زحمتکشان (اداره‌ها و کارخانه‌ها و بیمارستان‌ها و پادگان‌ها و فروشگاه‌ها و حمل‌ونقل عمومی و غیره) که با کمبود امکانات ایمنی و بهداشت و وسایل پیشگیری روبرو هستند. یکی دیگر از موارد نگرانی جدّی، وضعیت ده‌ها هزار زندانی است که در زندان‌های ایران در معرض آسیب جدّی ابتلا به این ویروس خطرناک قرار دارند. اخیراً خواست‌هایی مطرح شده است مبنی بر مرخصی دادن به زندانیان یا اطمینان از اینکه دسترسی کافی به وسایل پیشگیری و درمانی داشته باشند. تهیه و تأمین کیت‌های تشخیص بیماری، کیت‌های پیشگیری مثل ماسک و ژل ضدعفونی (الکلی) و لباس محافظ مخصوص برای کادر درمانی و غیره نیز بی‌تردید اهمیت بسیاری دارد که همراه با آموزش مناسب از راه‌های مؤثر، می‌تواند به مهار این ویروس و جلوگیری از انتشار بی‌رویّهٔ آن کمک کند. متأسفانه در کنار بی‌کفایتی مدیران کنونی کشور، ویران شدن تولید داخلی، و سودجویی واردکنندگان و دلالان انگل‌صفت، عاملِ تحریم‌های سنگین و ضدمردمی اِعمال شده بر ایران نیز باعث کاهش امکان تهیه و تأمین این وسایل بهداشتی و ایمنی شده است. در چنین شرایطی، باید بیش از پیش برای برداشتن تحریم‌ها از روی ایران و باز کردن راه‌های واردات وسایل مورد نیاز، کوشش کرد. مسدود کردن راه‌های خرید و تحویل دادن وسایل و تجهیزات پزشکی لازم به ایران در چنین شرایطی، اقدامی ضدانسانی جنایتکارانه است. خوشبختانه نشانه‌هایی دیده می‌شود که شاید در این مورد راه‌هایی از طریق کشور سوییس باز شود.

مسلّم است که چنین بحران‌هایی در هر کشوری سبب وارد شدن زیان‌هایی سنگین به اقتصاد آن کشور می‌شود. از زمان آغاز انتشار ویروس کووید-۱۹ در چین تا کنون، بخش بزرگی از تولید آن کشور متوقف شده است چون کارگران و دیگر کارکنان آنها در قرنطینه‌اند. به‌تازگی بخش‌هایی از کارگران به‌تدریج و باز هم زیر کنترل دقیق (مثلاً روزی دو بار گرفتن درجهٔ حرارت بدن و استفادهٔ اکید از ماسک ایمنی) به محل‌های کار خود بازگشته‌اند تا تولید را از سر بگیرند. توقف تولید در چین به مدّتی در حدود دو ماه نه‌فقط ضربهٔ سنگینی به اقتصاد چین زده است، بلکه سبب اختلال در زنجیرهٔ تأمین قطعات و مواد و خدمات، و اختلالی جدّی در تولید کشورهای دیگر نیز شده است. اینجاست که خواست مشترکی پیدا شده است، و آن پایان دادن به بحران جهانی ویروس کورونا است. البته هستند شرکت‌ها یا محفل‌هایی که در این میان نه به جان میلیون‌ها انسان، بلکه فقط به سودی که می‌توانند از این فاجعه ببرند فکر می‌کنند. دونالد ترامپ یکی از آنهاست که بیشتر نگران سقوط بازار بورس است تا جان میلیون‌ها انسان در آمریکا و جهان.

تحمّل بار اقتصادی این بحران برای ایرانی که دچار سوءمدیریت مزمن و تحریم‌های کمرشکن است نیز آسان نخواهد بود. در چنین مواردی، یاری گرفتن از نهادهای بین‌المللی برای نجات دادن جان شهروندان، هیچ جای تعارف و شرم ندارد. اگر کمک‌های بشردوستانه ممکن باشد، که هست، نباید از آنها روی گرداند.

آگاهی‌رسانی صحیح و علمی از مجرای مقام‌ها و نهادهای مسئول، شفافیت در اعلام آمار و وضعیت موجود، جلوگیری از دخالت متولیان خرافات در کار علمی-تخصصی کادر پزشکی و درمانی، تأمین وسایل و تجهیزات لازم برای مقابله با گسترش ویروس، حمایت از زحمتکشان در این عرصه، تلاش برای برخورداری از امکانات بین‌المللی (از جمله از راه تعلیق تحریم‌ها)، مشارکت در همکاری‌های بین‌المللی، و تأمین امکانات عمومی لازم برای همهٔ هم‌میهنان، و به‌ویژه در استان‌هایی که هم‌اکنون دچار ابتلا به این بیماری شده‌اند، عواملی‌اند که می‌توانند به مهار کردن ویروس کووید-۱۹ و بیرون رفتن از بحران کنونی کمک کنند. بی‌کفایتی مدیران کنونی ایرانی مایهٔ تشدید بحران و وخیم‌تر شدن خطر شیوع ویروس است. نباید گذاشت رفتارهای غیرمسئولانه و سوءمدیریت بحران در جمهوری اسلامی به بهای جان هم‌وطنان تمام شود. با تلاش جمعی می‌شود بر این بحران غلبه کرد.

نامهٔ مردم