به نوشتۀ کان هالینان، اخیراٌ روابط سودان و اتیوپی برسر رود نیل رو به‌وخامت گذاشته است، کشورهای سوریه، عراق و ترکیه به‌خاطر رودخانه فرات رو در روی یکدیگر قرار گرفته‌اند. آب به آتش‌افروز دیگری در درگیری‌های خاورمیانه تبدیل شده است.

در تاریخ آمده است: “اِنا ناتوم فرمانروای شهر لاگاش یکی از پایتخت‌های سومریان” دست به قتل”۶۰ جنگجو” از شهر اوما زد. نبرد بین دو دولت- شهر باستانی ۴۵۰۰ سال پیش در نقطه‌ای که دجله و فرات در عراق کنونی به هم می‌پیوندند روی داد.

موضوع مورد اختلاف: آب. از زمانی که دو سپاه به سبب تلاش یک دولت- شهر در ربودن آب از دیگری باهم برخورد داشتند بیش از چهار هزاره می‌گذرد، اما هرچند جنگ‌افزارهای نبرد دگرگون شده‌اند، اما موضوع اختلاف کم و بیش همان است: هر کس که به راه‌های آبی دست یابد خشکی‌ها را نیز در دست خواهد داشت. هم اکنون این دو رودخانه، به‌سبب مصرف بیش از اندازه و هدردهی و همچنین به سبب آنکه دگرگونی آب و هوایی منطقه را با خشک‌سالی چندین ساله کوبیده است، در آستانه خشک‌شدگی هستند. سوریه و عراق برسر دجله و فرات با ترکیه اختلاف دارند. مناسبات سودان و اتیوپی برسر رودخانه نیل تنش‌آمیز است.  اردن و فلسطینی‌ها اسرائیل را به چپاول آب رودخانه برای آبیاری صحرای نِگو و برداشتن بیش از سهم خود از سه سفرۀ آب زیرزمینی که در زیر ساحل غربی سرزمین اشغالی قرار دارد متهم می‌کنند. براساس تصویرهای ماهواره‌ای که شرایط آب و هوا را دیده بانی می‌کنند، آب‌گیر دجله و فرات شامل ترکیه، سوریه، عراق و غرب ایران بیش از هر نقطۀ دیگری در جهان، به‌جز شمال هند، به سوی از دست دادن آب سیر می‌کند.

معضل آب در خاورمیانه بی‌همتا نیست

جنوب آسیا، به‌ویژه شبه قارۀ هند نیز در کمبود آب قرار دارد و استرالیا و منطقه گسترده‌ای از جنوب آفریقا از خشکسالی شدید رنج می‌برند. حتی اروپا هم با پایین رفتن سطح آب در برخی از رودخانه‌ها روبرو هستند که کشتی‌رانی را دشوار می‌سازد. اما سخت‌ترین آسیب در خاورمیانه بوده است. براساس شاخص نگرانی و فشار ناشی از کمبود آب، از ۳۷ کشور در جهان که با کمبود “بسیار شدید” آب روبرو هستند، ۱۵ کشور در خاورمیانه قرار دارند که قطر، کویت، بحرین و عربستان سعودی در بالای فهرست جای دارند. گرفتاری‌ای که سوریه و عراق دارند شیفتگی دولت ترکیه در سدسازی است که از سال ۱۹۷۵ تا کنون این سدها جریان آب به سوی سوریه را تا ۴۰ و عراق را تا ۸۰ درصد کاهش داده‌اند.

به گفتۀ اتحادیۀ انجمن‌های کشاورزی عراق تا ۵۰ درصد زمین‌های کشاورزی می‌توانند از آب محروم گردند که به از میان برداشتن۱۲۴ میلیون هکتار زمین از تولید کشاورزی منجر می‌شود. ایران و سوریه هم سدهایی ساخته‌اند که ریزش آب رودهایی را که به دجله و فرات می‌پیوندند را رو به کاهش کشانده و باعث ورود آب شور از خلیج فارس به داخل آب‌راه اروندرود شده است که دو رودخانه در آن به هم می‌پیوندند.

نمک و شوری آب خلیج فارس زمین‌های حاصل‌خیز جنوب را نابود ساخته و کشتزارهای انبوه خرما را که عراق زمانی برای آنها سرشناس بود از بین برده است.

نیم سده پیش‌تر اسرائیل دست به ساختن آب‌راهه آب‌رسان ملی زد که آب را از دریاچۀ طبریه که از رود اردن سیراب می شود می‌گیرد و به سوی دیگری هدایت می‌کند. این باعث شده است که پایین‌دست جریان آب به سوی بخش اردنی این دریاچه به‌صورت نهری گل‌آلود درآید. اسرائیل همچنین فلسطینی‌ها را از دست‌رسی به این آب باز می‌دارد. سدهای اردنی و سوری بر شاخه‌های آب‌رسان به رودخانه نیز به مشکل افزوده‌اند و منجر به کاهش جریان رود اردن تا ۹۰ درصد گردیده‌اند. بنا به‌گفته بانک جهانی، کشور اسرائیل همچنین ۸۷ درصد سفره‌های آب زیرزمینی ساحل غربی رود اردن را می‌ستاند و تنها ۱۳ درصد آن را برای مصرف فلسطینی‌ها باقی می‌گذارد. ره‌آورد چنین سیاستی آن است که اسراییلی‌هایی که در سرزمین اشغالی کرانه باختری رود اردن ساکن هستند روزانه از ۲۴۰ لیتر آب برای هر نفر برخوردارند. ساکنین شهرک‌نشین‌ها در سرزمین‌های اشغالی افزون بر این ۶۰ لیتر دیگر در روز نیز دریافت می‌کنند. این رقم برای فلسطینی‌ها تنها ۷۵ لیتر در روز است. معیار تعیین شده سازمان بهداشت جهانی برای هر فرد ۱۰۰ لیتر آب در روز است. رود نیل با ۶۷۳۳ کیلومتر درازا بلندترین رود جهان به‌شمار می‌رود (برزیل رود آمازون را بلندترین رود جهان می‌شناسد) که در مسیر خود از میان ۱۰ کشور آفریقایی می‌گذرد.

این شاهرگ مصر هم آب مصرفی را تأمین می‌کند و هم زمین‌های حاصلخیز کشاورزی آن را سیراب می‌کند.  اما ترکیبی از خشک‌سالی و سدسازی‌ها باعث کاهش جریان آب این رودخانه در طی چند دهه شده است. اتیوپی هم اکنون سرگرم ساخت سد عظیمی بر روی نیل آبی به منظور تولید برق و آبرسانی است. رود نیل آبی از دریاچۀ تانا در بلندی‌های اتیوپی سرچشمه می‌گیرد. نیل مصر از به هم رسیدن نیل آبی و نیل سفید که سرچشمۀ آن در دریاچۀ ویکتوریا در اوگاندا قرار دارد پدید می‌آید که در خارطوم پایتخت سودان به یکدیگر می‌رسند. زمانی نه چندان دور مناسبات میان مصر و اتیوپی برسر موضوع آب پرتنش بود، ولی پس از توافق برای آغاز گفتگو در باره بهره‌برداری مشترک از این حوزه آبی، از کشمکش‌ها تا اندازه‌ای کاسته شده است.

مسئله آب یا کمبود آن با توجه به شتاب‌گیری دگرگونی شرایط اقلیمی نه‌تنها بهبود نخواهد یافت، بلکه چاره‌اندیشی و پیدا کردن راه‌های برون‌رفت به بیش از گفتگوهای دوسویه به‌منظور شراکت نیاز خواهد داشت. و در باره اینکه به چه صورتی باید این فرآیند را آغاز کرد هنوز یک پیمان همدلانه فراگیر در دست نیست.

یکی از راهبردهای توصیه شده خصوصی‌سازی بوده است بانک جهانی از طریق نهادهای مالی خود در سراسر دنیا با این استدلال که سرمایۀ خصوصی مایهٔ به‌سازی سامانه‌های تولید و توزیع آب خواهد شد خصوصی‌سازی را توصیه و تشویق می‌کند.

اما در عمل، خصوصی‌سازی به‌طور فراگیر به کیفیت پایین‌تر آب با بهای بالاتر منجر شده است. اَبَرشرکت‌های فراملیتی مانند سوئز و وئولیا حوزه‌ها و خاستگاه‌های آب مصرفی در خاورمیانه و منطقه‌های جنوبی کرهٔ زمین را قاپ زده‌اند.

آب با تصاحب روزافزون حوزه‌های طبیعی و توزیع یا با درچنگ گرفتن بازار بطری‌های آب آشامیدنی، به کالا تبدیل گشته است. لبنان یک نمونۀ آن است. از لحاظ تاریخی این کشور منابع کافی آب در اختیار داشت، اما به فهرست ۳۳ کشوری که تا سال ۲۰۴۰ با کمبود شدید آب روبرو خواهند گردید اضافه شده است. بخشی از بحران امروز داخلی است. هم اکنون نزدیک به ۶۰ هزار چاه غیرقانونی آب را از سفره‌های آب زیرزمینی می‌کشند و سدسازی‌ها نتوانسته‌اند گره مزمن کمبود آب را به‌ویژه برای جمعیت ۱/۶ میلیونی‌ای که دراطراف بیروت زندگی می کنند بگشایند. و به‌این ترتیب مردم هرچه بیشتر به منبع‌های آبی خصوصی به‌ویژه بطری‌های آب آشامیدنی روی آورده‌اند. اَبَرشرکت‌های چندملیتی مانند نستله آب را از خاستگاه‌های طبیعی کالیفرنیا و میشیگان می‌کشند و آن را به لبنان می‌فروشند.

نستله به‌وسیله شرکت شوات بازار ۳۵ درصد تولید آب آشامیدنی در بطری لبنان را دردست دارد. نه‌تنها آب آشامیدنی در بطری گران است، بلکه کیفتش بارها از منبع‌های محلی آب آشامیدنی نازل‌تر است و با پلاستیکی که به‌کار می‌برد به معضل رشدیابنده آلودگی محیط زیست نیز می‌افزاید. برای معضل کاهش یافتن آب شیرین رهیافت‌هایی وجود دارد، اما برای اجرایی شدن به همیاری و سرمایه‌گذاری نیاز است که هم اکنون کشورهای اندکی بدان عمل می‌کنند. بسیاری از کشورها سرمایۀ لازم برای نوسازی و یا بهبود زیرساخت‌های تولید آبی خود را ندارند. بسیاری از لوله‌های آب‌رسانی و آب‌بری تراوش و نشت می‌کنند و با کاهش جریان آب که در نقطه‌های پایین‌تر مانند عراق و مصر، به شورشدگی ذخیره آب سدها می‌انجامند. به‌هر حال، این سدها پس از مدتی رسوب گل و لای در این حوزه‌های آبی را باعث می‌گردند.

چاه‌های قانونی و غیرقانونی به‌سرعت فرو رفتن سطح آب‌های زیرزمینی را موجب می‌شوند و کشاورزان و شهرها هر سال وادار می‌شوند که به کندن چاه‌هایی عمیق‌تر و عمیق‌تر دست بزنند. بارها پیش می‌آید که این چاه‌های عمیق‌تر باعث می‌شوند که آلودگی موجود در لایه‌های سفره‌های آب زیرزمینی به بیرون تراوش کنند که آشامیدن یا آبیاری کشت‌ها را ناممکن می‌سازد. دوباره باید یادآور شد که راه‌های برون رفت از این معضل وجود دارند. در این زمینه با ایجاد تالاب‌ها و پرکردن آبگیرها در فصل‌های بارانی و برگشت آب به درون زمین در ایالت کالیفرنیا پیشرفت زیادی حاصل شده است و در این ایالت توانسته‌اند سفرۀ گستردۀ آب‌های زیرزمینی را که در زیر منطقه کشاورزی سنترال والی قرار دارد دوباره پُر کنند. آبیاری قطره‌ای نیز در کاهش مصرف آب کارآمد است، اما به سرمایه‌گذاری نیاز دارد که مقدارش فراتر از توان بسیاری از کشورها است چه رسد به کشاورزان کوچک. شیرین‌سازی آب هم راه برون رفت دیگری است که پُرهزینه است و باید از سوخت فسیلی استفاده کرد که تولیدکننده گاز کربنیک بوده و انتشار آن در هوا به دگرگونی‌های اقلیمی شتاب می‌بخشد. با خشک‌شدگی تدریجی منطقه خاورمیانه و افزایش جمعیت، معضل آب در دهه‌های آینده بدتر و بدتر خواهد شد. این‌طور به‌نظر می‌رسد که خاورمیانه رو به خشک شدن دارد، اما این پدیده در کالیفرنیا و بسیاری از منطقه‌های جنوب غربی ایالات متحده، جنوب آفریقا، بخشی از آمریکای لاتین و کم و بیش تمامی جنوب اروپا هم دیده می‌شود. از آنجا که بحران جهانی است، در نهایت “گدایی از همسایه” یا دستبرد از دیگران تمامی بشر را بینوا خواهد کرد. سازمان ملل تنها سازمان به‌روزی است در این کره خاکی که توانایی گشودن این گره را دارد.

سازمان ملل در سال ۱۹۹۷ پیمان مسیرهای آبی بین‌المللی را به‌تصویب رسانید که روش‌های بهره‌برداری مشترک از آب و راه‌کارهای کاهش کشمکش‌ها را مو به‌مو نشان داد. اما چند کشور بزرگ مانند چین و ترکیه با آن مخالفت کردند و کشورهای دیگری مانند هند و پاکستان به آن رأی ممتنع داده‌اند. این پیمان سراپا داوطلبانه بوده و فاقد هرگونه سازوکاری اجرایی همانند داوری الزام‌آور است. اما به‌هرحال این آغازی است و اینکه آیا کشورها باهم برای رویارویی با بحران سراسری زمین گرد هم می‌آیند یا نه، روشن نیست. بدون این، خاورمیانه خالی از آب خواهد شد، ولی دیگر به‌تنهایی با این معضل روبرو نخواهد بود.  بنا به‌گفتۀ سازمان ملل، تا سال ۲۰۳۰ از هر ۱۰ نفر چهار نفر به آب دسترسی نخواهند داشت. برای رهایی از این معضل راه برون رفتی با پیشینهٔ ۴۵۰۰ ساله وجود دارد. در موزهٔ لوور فرانسه لوحه‌ای به‌خط میخی به‌نمایش گذاشته شده است که رویدادنامه‌ای است که سازش برای بهره‌برداری از آب و پایان نبرد بین اوما و لاگاش را شرح می‌دهد. اگر نیاکان دور ما توانسته بودند به اهمیت آن پی ببرند، منطق حکم می‌کند که ما نیز می‌توانیم.

نامۀ مردم